Бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнүнэн, саҥа Саха сирэ хайдах Декларацияны ылыммытын туһунан Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин, СӨ Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэллэринэн үлэлии сылдьыбыт, I, II, III ыҥырыылаах норуот дьокутаатынан үлэлээбит, СӨ Бочуоттаах олохтооҕо, уопсастыбаннай диэйэтэл Климент Иванову кытары кэпсэттибит.

— Климент Егорович,ааспыт дьыллар мындааларын арыйан көрүөххэ эрэ?

— Биллэрин курдук, дойдубутугар 1985-90 сс. «уларыта тутуу» саҕаламмыта. Уопсастыбаны демократизациялааһын, норуот хаһаайыстыбатын сайдыытыгар кииннэммит былааннааһынтан аккаастаныы, тыл уонна бэчээт көҥүлүн тэрийии лозунунан барбыта. ССКП политбюрота ити бэлиитикэни ыытарга бэлэмэ суох этэ. Компартия иһигэр өйдөспөт буолуу улааттар улаатан испитэ. Мин ССРС норуодунай дьокутаата буоламмын, ол кэмҥэ Москваҕа буола турар быһыы-майгы ортотугар сылдьыбытым. Онно өйдөөбүтүм, уопсастыбаҕа уһулуччулаах уларыйыы 1989 сылтан саҕаламмытын. Дойдуга кытаанах экэнэмиичэскэй, бэлитиичэскэй кириисис буолбута.

— Онтон саҕаланнаҕа дуу, туруулаһыы?

— Ол кэмҥэ М.Е. Николаев Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ этэ. Кини автономнай өрөспүүбүлүкэлэр статустарын үрдэтэргэ, экэнэмиичэскэй өттүнэн бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэллэрин курдук туруорса сатаабыта. Ол туһуттан сиртэн хостонор баайтан киирэр дохуоту үллэриигэ сөптөөх бэрээдэги олохтуохха, эрэгийиэннэри экэниэмикэ өттүнэн хааччахтыыры тохтотуохха диэн 1990 с. саҕаланыытыгар РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин сиэссийэтигэр дорҕоонноохтук эппитэ. Кини саамай сөптөөх быһаарыытынан сири, сиртэн хостонор баайы дьаһайыыны эрэгийиэннэргэ уонна киин былааска тэҥинэн биэрэри турууласпыта.

Онтон ыла саҕаламмыта эрэгийиэннэр статустарын үрдэтии, экэнэмиичэскэй суверенитеты ылыы иһин туруулаһыы. Биллэрин курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын туһунан Декларация САССР Үрдүкү Сэбиэтин II сиэссийэтинэн 1990 с. балаҕан ыйын 27 күнүгэр ылыллыбыта. Бу М.Е.Николаев саҥа Саха сирин тутарга, инники сайдыытын түстүүргэ, судаарыстыбаннаһын төрдүттэн уларытарга, дьоһуннаах быһаарыыны ылынар, сүдү суолталаах хардыыта этэ.

— Оччолорго өрөспүүбүлүкэ тугу бас билэр этэй?

— Ити кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ иһигэр баар сүрүн пуондалар 12 %-ны эрэ бас билэр этилэр. Оттон атынын 88 %-н сойуус министиэристибэлэрин уонна бидэмэстибэлэрин бас билиитигэр баар этэ. Оҥоһуллан бородууксуйа 97 %-на сойууска бас бэринэр тэрилтэлэр оҥороллоро, оттон олохтоох былаас дьаһайар тэрилтэлэрэ 3 % эрэ биэрэллэрэ. Сойуус биэдэмэстибэлэригэр бас бэринэр тэрилтэлэр дохуоттарыттан 4% эрэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр биэрэллэрэ. Оттон 1990 с. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ оччотооҕу харчынан 600 мөл. солк. этэ.

— Оттон Декларацияны ылыммыппыт кэннэ хайдах буолла?

— Декларацияҕа өрөспүүбүлүкэни сайыннарыы, дьон олоҕун тупсарыы сүрүн хайысхалара чопчу ыйыллыбыттара. Суверенитет туһунан Декларация сүрүн сыала-соруга – бэйэни бэйэ дьаһаныыта этэ. Кини бигэргэтиитэ: «Бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһанар экэнэмиичэскэй өттүнэн сайдыылаах эрэ эрэгийиэннэр Улуу Арассыыйаны сайыннараллар». Саха сирин саҥа демократическай, правовой судаарыстыбаннаһы үөскэтии төрдө итинтэн тахсар.

Култуураны, төрүт үгэстэри, үөрэҕириини, доруобуйа харыстабылын сайыннарыы суверенитет туһунан Декларация биир дьоһуннаах соругунан буолар. Михаил Ефимович маннык соругу ылынан сайдыы түргэтиирин, омук быһыытынан өй-санаа уһуктарын, ис турук күүһүрэрин өйдөөбүтэ. Декларация өрөспүүбүлүкэҕэ олорор, үлэлиир омуктар, ол иһигэр сахалар, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар эйэлээх, биир санаалаах буолууларын хааччыйар. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылларынан саха тыла уонна нуучча тыла буоллулар. Онон инники өттүгэр сөптөөх суолу тутустубут диэххэ сөп, тоҕо диэтэххэ, тэрээһин, сайдыы бары көрүҥнэрэ тылтан улахан тутулуктаахтар. Холобур, төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын, үгэстэрин сайыннарыыны суверенитет мэктиэлиир. Суверенитет туһунан Декларация балаһыанньаларын олоххо киллэрэргэ улахан үлэ барбыта. Дьон олоҕун таһыма, туруга биллэрдик уларыйбыта, бэйэтин кыаҕынан, дьоҕурунан, күөмчүлэммэккэ, дэлэгэйдик, байылыатттык олорор усулуобуйата үөскээбитэ.Үлэни кыайар киһи бэлэми кэтэспэккэ, дохуоттанар кыахтаммыта.

— Ол кэмтэн ыла сайдыы бардаҕа?

— Билигин дьон олоҕо-дьаһаҕа биллэрдик тубуста, кыамматтарга, доруобуйаларыгар хааччахтаах дьоҥҥо көмө сөптөөхтүк оҥоһуллар. Үөрэх, доруобуйа харыстабыла, култуура сайда тураллар. Саха сирэ бэйэтин дьоҕурунан, култууратынан, атын даҕаны ситиһиилэринэн аан дойду таһымыгар таҕыста. Валовай бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга Саха сирэ дойду 15 эрэгийиэнин иһигэр киирдэ. Оттон нэһилиэнньэ харысхаллаах буолуутугар 10 бастыҥ иһигэр киирдэ. Онон Саха сирэ бэйэтин сайдыытынан Арассыыйа Уһук Илин уокуругар инники буолуоҕа диэн бастакы Бэрэсидьиэн М.Е. Николаев өтө көрүүтэ туолла.

Итинник сайдар кыахпытыгар олугу уурбут докумуонунан 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр ылыллыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация буолар.

— Климент Егорович, кэпсээниҥ иһин махтанабын!