О создании и становлении ЯАССР (1922–1928 гг.)

Дорогие якутяне!

Двадцать седьмого апреля 2022 года мы отметим 100-летие образования Якутской АССР. В преддверии исторической даты представляем вниманию общественности цикл из четырех статей, посвященных пройденному столетнему пути: от становления Советской власти в Якутии до современности. В эти, несомненно, волнующие дни считаем своим долгом отдать дань уважения многим поколениям соотечественников, внесшим свой вклад в развитие нашей любимой республики. Сегодня вашему вниманию представлена первая статья, в каждом последующем номере – продолжение. Завершающая статья будет опубликована 21 апреля.

С уважением, Председатель Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) А.И. Еремеев

В 2022 году общественность республики отмечает 100-летие образования Якутской АССР, и в этот юбилейный год мы подводим итоги развития нашей республики. В связи с этим нами подготовлен цикл статей об истории государственности Якутии.

Якутия до Октябрьской революции

До Октябрьской революции Якутия представляла собой национальную окраину Российской империи – унитарного государства, наследственной монархии во главе с императором. Якуты имели правовой статус инородцев. По «Уставу об управлении инородцев Сибири» 1822 г. якутов Якутской области причисляли к кочевым народностям, которые имели самоуправление и несли повинности.

Друзья-соратники, 1917

Якуты занимались скотоводством и жили в основном за счет натурального хозяйства. Уровень грамотности среди населения был крайне низок. Промышленность в Якутской области находилась в зачаточном состоянии. Несмотря на рождаемость, из-за тяжелых бытовых условий и отсутствия больниц был высоким уровень детской смертности.

Якутия в 1917–1922 гг. Борьба за установление автономии

После Февральской революции 27 февраля 1917 г. власть в Якутии переходит в руки Якутского комитета общественной безопасности (ЯКОБ). Председателем ЯКОБ был избран политссыльный, меньшевик Г.О. Охнянский, управляющим Якутской области назначен политссыльный, депутат IV Госдумы, большевик Г.И. Петровский. Якутские интеллигенты В.В. Никифоров, Г.В. Ксенофонтов, С.А. Новгородов и другие стали активными членами ЯКОБ.

С 26 марта по 16 апреля 1917 г. прошел I Съезд якутов и русских крестьян Якутской области. На этом съезде началась политическая карьера М.К. Аммосова: 20-летний Аммосов в своей речи впервые заявил о праве якутского народа на самоопределение в форме автономии, которая есть средство для защиты интересов якутской нации.

П.А. Ойунский в своем письме к М.К. Аммосову из г.Томска от 21 сентября 1917 г. также отмечал: «Если не теперь добиваться самоопределения и автономности в деле национального культурного возрождения, то когда мы будем их добиваться?»

Становление государственности Якутии происходит уже после прихода к власти партии большевиков.

Второго ноября 1917 г. одним из своих первых декретов Советское правительство приняло «Декларацию прав народов России». Декларация провозглашала равенство и суверенитет народов России, право народов на свободное самоопределение, отмену всех национально-религиозных привилегий и ограничений, свободное развитие национальных меньшинств.

Советское государство изначально создавалось по административно-территориальному и национально-государственному принципам. В 1919 г. была создана Башкирская АССР, в 1920 г. – Татарская АССР, в 1921 г. – Горская АССР, Дагестанская АССР и Крымская АССР. Таким образом, к моменту образования Якутской республики в РСФСР уже был создан ряд национальных автономных республик.

После окончательного установления в 1919 г. в Якутии Советской власти был поставлен вопрос о статусе Якутии в составе Советской России. На совещании в Иркутске 10 марта 1920 г. ряд представителей национальной интеллигенции (Г.Г. Колесов, Г.В. Ксенофонтов и др.) выступили за «национальную» и «культурно-национальную» автономию, ряд других – против автономии.

Необходимость повышения правового статуса, создания Якутской автономной национальной республики в составе РСФСР была связана с возможностью на равных конкурировать с представителями других более многочисленных народов. Иначе саха, как предупреждал А.Е. Кулаковский, могли утратить свою национальную самобытность и традиционную культуру.

Двадцатого апреля 1920 г. решением Сибревкома, вызвавшим большой резонанс, был упразднен областной статус Якутии. Группа якутских коммунистов под руководством М.К. Аммосова, И.Н. Барахова и П.А. Ойунского стала добиваться отмены решения Сибревкома и инициировала процесс образования автономной республики.

В своей телеграмме в г.Омск от 30 апреля 1920 г. Аммосов писал: «Область заселена на 95 % якутами, слишком много особенностей в укладе жизни... Урезывание… прав произведет на якутов тяжелое впечатление,… подорвет доверие к Советской власти».

Двадцать первого августа 1920 г. было принято решение о восстановлении Якутской области в качестве самостоятельной губернской единицы в прежних границах.

Большую роль в решении вопроса о создании ЯАССР сыграл X съезд РКП(б), состоявшийся 8–16 марта 1921 г. В работе этого съезда принимали участие М.К. Аммосов, И.Н. Барахов, П.А. Ойунский. Одним из итогов съезда РКП(б), на котором обсуждались разные аспекты национальной политики, стало принятие постановления «Об очередных задачах партии в национальном вопросе».

Опираясь на решения этого съезда партии, П.А. Ойунский 13 апреля 1921 г. выступил на совещании в Сиббюро ЦК РКП(б) в г.Новониколаевске с докладом о необходимости создания ЯАССР. После бурного обсуждения два члена Сибревкома проголосовали за предоставление республике прав автономии, два – против.

Шестнадцатого мая 1921 г. коллегия Наркомата по делам национальностей (НКН), выслушав доклады члена Сибревкома А. Плича и С. Аржакова, выразила «принципиальное согласие» на создание Якутского автономного образования. В результате было принято решение о выделении Якутской области в автономную единицу и созыве съезда представителей якутских трудящихся.

Обсуждение вопроса о предоставлении Якутии статуса автономии проходило в сложных условиях. Многие улусные и окружные съезды ревкомов, различные собрания, съезды областных организаций выступали против образования Якутской автономии. Но на пленуме Якутского губбюро РКП(б) от 21 июня 1921 г. с перевесом в четыре голоса победили сторонники автономии. За создание автономной республики высказался и состоявшийся с 3 по 9 октября 1921 г. съезд ревкомов Якутии.

Большой спор в центре вызвал вопрос о форме автономии Якутии. Сибревком и Сиббюро несколько раз принимали решение о наделении Якутской губернии правами автономной области. Поэтому ВЦИК 6 января 1922 г. на основе постановлений сибирских властей и решения НКН принял постановление об образовании в Якутии только автономной области.

М.К. Аммосов выразил свое принципиальное несогласие с этим решением и добился личной встречи с наркомом по делам национальностей И.В. Сталиным. После встречи 17 января 1922 г., на которой И.В. Сталин выразил поддержку идее М.К. Аммосова, было издано постановление коллегии НКН об образовании Якутской автономной республики. Однако этого оказалось недостаточно. Решение вопроса было перенесено на заседание Политбюро ЦК РКП(б), на котором при голосовании трое высказались за создание автономной республики, трое – против. Поэтому Политбюро передало окончательное решение этого вопроса на рассмотрение Президиума ВЦИК.

Письмо И.В. Сталина Карклину. 13 января 1922 г.

ВЦИК 16 февраля 1922 г. принял постановление об образовании Якутской Автономной Советской Социалистической Республики как части РСФСР и постановил в двухнедельный срок завершить разработку вопросов о границах, принципах и положениях образования ЯАССР и включить в состав комиссии ВЦИК представителей Наркомата по делам национальностей, Наркомата внутренних дел, Наркомата земледелия, Сибревкома.

Комиссия ВЦИК состояла из председателя комиссии М. Павловича — члена коллегии Наркомнаца, ректора Института востоковедения, А. Плича — члена Сибревкома, М. Аммосова — члена ВЦИК, членов комиссии внутренних дел и земледелия К. Озола, Г. Михайлова, представителей Якутского ревкома Г.Г. Колесова, К.О. Гаврилова, сотрудника представительства Якутии Н.А. Столыпина, секретаря комиссии С.А. Новгородова.

При определении границ республики большие споры вызвали юго-западные и восточные границы. Например, рассматривались предложения о передаче территории от устья реки Витим до Киренска (Ленско-Витимский золотопромышленный район), три четверти которой составляло русское население, Иркутской губернии.

В результате проведенной комиссией работы к территории ЯАССР, которая составила 4 023 тыс. кв. км, были отнесены территории дореволюционной Якутской области (без части Олекминского округа, но включая Охотский уезд), с присоединением к ней северной части Киренского уезда Иркутской губернии и Хатанго-Анабарского района Енисейской губернии.

Также Комиссией был разработан Декрет ВЦИК об образовании Автономной Якутской ССР – проект Положения о Якутской республике, в котором были сформулированы основные принципы отношений между Федерацией и Якутской автономией.

Президиум 1 Всеякутского Учредительного съезда Советов. Декабрь 1922 - январь 1923 г.

На заседании президиума Якутского губбюро РКП(б) 22 апреля 1922 г. был принят Манифест Ревкома ЯАССР об объявлении Якутской области Автономной Советской Социалистической Республикой. В связи с провозглашением республики манифестом была объявлена амнистия всем повстанцам, переходящим на сторону Советской власти и возвращающимся к мирному труду.

Двадцать седьмого апреля 1922 г. Президиум ВЦИК РСФСР принял постановление об образовании ЯАССР, в состав которой вошли Якутский, Олекминский, Вилюйский, Верхоянский и Ленский округа. Население на тот момент составляло всего 299,5 тыс. человек.

С принятием постановления ВЦИК завершилось государственно-правовое оформление молодой республики как части РСФСР.

Борьба за автономию в Якутии в 1921–1922 гг. происходила на фоне острой борьбы в руководстве Якутской области. С приездом из Москвы в середине июня 1921 г. нового секретаря Якутского губбюро Г.И. Лебедева установилась диктатура руководимого им президиума губбюро, состоящего из председателя Ревтрибунала А.Г. Козлова и председателя губчека А.В. Агеева.

Левацкая, ультрареволюционная политика Лебедева была основана на идее непримиримого классового антагонизма общества. Чекисты Агеева стали «раскрывать» один за другим несуществующие «заговоры», подвергать зверским пыткам людей. Повсеместно в Якутии была введена продразверстка. Председателем Ревтрибунала, начальником штаба вооруженных сил области А.Г. Козловым 2 января 1922 г. был дан приказ расстреливать «каждого пятого в селении без всякой пощады» при посещении населенного пункта повстанцами. «Исполнители этих директив и приказов на местах сотворили ужасные вещи», — писал М.К.Аммосов.

Секретарь губбюро партии Лебедев не просто санкционировал эти указания, но и сам огульно объявлял коммунистов-якутов «националистами». Уже в марте 1922 г. Лебедев телеграфировал в центр: «Положение создается острое. Подавление белобандитизма возможно при почти поголовном истреблении местного населения».

Эти действия Лебедева и его сторонников привели к началу гражданской войны в Якутии, резкому усилению повстанческого движения. С 6 февраля 1922 г. в Якутске было введено осадное положение, Советская власть сохранилась только в Амге и Вилюйске.

После смены партийного руководства в марте 1922 г. в Якутии стала проводиться новая военно-политическая линия. Прекращается красный террор по отношению к мирному населению, начинается сотрудничество со всеми лояльными к Советской власти элементами, классами, к советскому строительству привлекается якутская интеллигенция.

В своем письме к национальной интеллигенции М.К. Аммосов писал: «Внутренняя политика автономной Якутии будет способствовать возрождению культуры якутской национальности. Долг нацинтеллигенции — активно и горячо взяться за строительство автономной Якутии».

Саха АССР 1922–1928 сылларга

ЯАССР в 1922–1928 гг.

На I Всеякутском Учредительном съезде Советов (27 декабря 1922 г. – 19 января 1923 г.) был избран верховный исполнительный и законодательный орган — ЦИК Якутской АССР в составе 25 членов и 9 кандидатов. Его председателем был избран П.А. Слепцов. В Президиум ЯЦИК вошел М.К. Аммосов.

Съезд образовал государственный исполнительный орган – Правительство Якутской АССР — Совет Народных Комиссаров (СНК) во главе с И.Н. Бараховым. СНК состоял из народных комиссариатов (министерств), комитетов и управлений. Контролирующим органом была Рабоче-Крестьянская Инспекция (РКИ). Государственным языком ЯАССР был признан якутский язык.

Руководство РСФСР с первых дней образования молодой автономии оказывало значительную помощь нашей республике. По решению ВЦИК ЯАССР было выделено 200 тыс. пудов хлеба, десятки тыс. пудов разных товаров, 570 тыс. руб. на кредиты на восстановление сельского хозяйства, медикаментов и хирургических инструментов на 5 тыс. рублей, сельхозмашин на 75 тыс. рублей. Также руководство Советской России разрешило использовать на местные нужды основную часть продналога.

Народные комиссариаты финансов, продовольствия, торговли и промышленности, управления почт и телеграфа, путей сообщения, Рабоче-крестьянская инспекция и политический отдел при ЯЦИК оставались в непосредственном подчинении соответствующих народных комиссариатов РСФСР.

Все плановые задания проводились через СНК ЯАССР. Народные комиссары и начальники управлений назначались ЦИК ЯАССР и утверждались СНК РСФСР. Эти органы государственной власти находились в совместном ведении государственных органов России и Якутии.

Правительство Якутской АССР автономно руководило народными комиссариатами внутренних дел и земледелия, юстиции, просвещения, здравоохранения и социального обеспечения, также отделами внутренней торговли и промышленности. Иностранные дела, внешняя торговля, военные дела оставались исключительно в ведении центральных органов РСФСР, затем в связи с образованием в конце 1922 г. Союза Советских Социалистических Республик перешли в ведение СССР.

Значительные полномочия, переданные Декретом ВЦИК РСФСР республике, сохранялись до 1927 г., а затем стали постепенно сужаться.

Довоенный уровень по количеству рогатого скота и лошадей, посевных площадей зерновых культур был достигнут уже к концу 1925 г. По данным профессора Г.Г. Колесова, в 1928 г., накануне массовой коллективизации, республика имела более 600 тыс. голов рогатого скота, более 300 тыс. лошадей.

В 1923–1928 гг. в ЯАССР была заложена прочная база для культурного развития: созданы школьная сеть образования, библиотеки, избы-читальни, учреждения здравоохранения, организованы подготовка кадров в средних учебных заведениях, обучение якутян в центральных вузах страны.

Участники установления Советской власти в Якутии. Москва, 1925 г.

В 1925 г. по инициативе М.К. Аммосова начала работать комплексная экспедиция Академии наук СССР по изучению производительных сил Якутии. Экспедиция работала до 1930 г. и стала научной базой для комплексного социально-экономического развития ЯАССР в период с 1930 по 1991 г.

Вместе с тем необходимо отметить, что даже после создания ЯАССР сохранялся ряд нерешенных проблемных вопросов: излишняя централизация власти, наличие ненужных, промежуточных звеньев в управленческой цепи в виде Сибирского краевого комитета РКП(б).

Многие полномочия, которые были переданы центром на республиканский уровень, в ЯАССР не могли быть реализованы из-за нехватки средств. В связи с этим руководство Якутской АССР неоднократно ставило вопрос о праве на получение отчислений от золотодобывающей промышленности. В 1926 г. председатель СНК ЯАССР М.К. Аммосов, учитывая вклад Якутии в развитие золотодобывающей промышленности, внес предложение о передаче республике 5 % золота, добываемого союзным объединением «Алданзолото».

Именно СНК ЯАССР в 1923 г. организовал геологическую экспедицию В.П. Бертина на Алдан, где были открыты крупные месторождения золота возле ручья Незаметный, что привело к началу золотой лихорадки на Алдане, и уже к 1925 г. число старателей на алданских месторождениях золота достигло 13 тыс. человек.

Также СНК ЯАССР учредил Якутскую золотопромышленную трастовую компанию, впоследствии переименованную в «Алданзолототрест», а затем в 1925 г. трест союзного значения «Союззолототрест». О значении алданской золотодобывающей промышленности свидетельствует то, что в период с 1923 по 1927 г., по данным геолога Обручева, в Якутии на Алдане было добыто почти 30 тонн золота.

Таким образом, необходимо отметить следующее:

1. Якутская АССР родилась в огне Гражданской войны благодаря героическим усилиям ярких представителей первой плеяды якутских большевиков М.К. Аммосова, С.М. Аржакова, И.Н. Барахова, П.А. Ойунского.
2. При создании ЯАССР в острых политических спорах удалось сохранить в целом территории Якутской области, входившие в состав дореволюционной России.
3. Заложенный в 1922–1928 гг. потенциал стал прочным фундаментом для социально-экономического развития нашей республики в период с 1928 по 1991 г.
4. Полученный статус автономной республики стал для Якутии мощным стимулом для социально-экономического развития и привел к быстрому восстановлению сельского хозяйства, развитию промышленности, социальной сферы, науки, образования, здравоохранения в период с 1922 по 1928 г. (продолжение цикла читайте в следующем выпуске)

Өрөспүүбүлүкэни тэрийии туһунан: 1922 - 1928 с.с.

Күндү сахам дьоно!

2022 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха АССР төрүттэммитэ сүүс сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиэхпит. Историябытыгар уһулуччу суолталаах күнү көрсө дьон-сэргэ болҕомтотугар, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтонуоҕуттан бүгүҥҥү күҥҥэ диэри, өрөспүүбүлүкэбитигэр биир үйэ устатыгар буолбут уонна билиҥҥи быһыыны-майгыны көрдөрөр ыстатыйа циклын са5алыыбыт. Тапталлаах өрөспүүбүлүкэбит чэчирии сайдарын туһугар турууласпыт, кылааттарын киллэрбит бука бары биир дойдулаахтарбытыгар дириҥ махталбытын биллэрэр ытык иэстээхпит. Бүгүн эһиги болҕомтоҕутугар цикл бастакы ыстатыйатын таһаарабыт.

Ытыктабылы кытта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ А.И. Еремеев

Саха сирэ Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ Саха сирэ Арассыыйа империятын – император баһылыктаах нэһилиэстибэнэн бэриллэр монархиялаах унитарнай судаарыстыба – национальнай уһук сытар дойдута этэ. Сахалар инородец диэн быраап статустаахтара. «Сибиир инородецтарын салайар туһунан Устаап» быһыытынан 1822 с. Саха сирин уобалаһын сахаларын бэбииннэс биэрэр уонна бэйэни салайынар көс омуктарга киллэрэллэрэ.

Друзья-соратники, 1917 г.

Сахалар сүөһү иитиитинэн дьарыктаналлара уонна сүрүннээн кэтэх хаһаайыстыба суотугар олороллоро. Ааҕар-суруйар киһи олус аҕыйах этэ. Саха сирин уобалаһыгар бырамыысыланнас саҥа үөскээн эрэрэ. Оҕо төрөөһүнэ элбэҕин үрдүнэн олох-дьаһах усулуобуйата ыарахан буолан уонна балыыһа суоҕунан оҕо өлүүтэ олус элбэх этэ.

Саха сирэ 1917-1922 сс. Аптаныамыйаны олохтуур иһин туруулаһыы

Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн 1917 сыл олунньу 27 к. Саха сиригэр былаас уопсастыбаҕа куттал суох буолуутун Саха сиринээҕи кэмитиэтигэр (УКСБССК) көһөр. УКСБССК бэрэссэдээтэлинэн политсыылынай, меньшевик Г.О. Охнянскай ананар, Саха сирин уобалаһын управляющайынан политсыылынай, IV Госдума дьокутаата, бассабыык Г.И. Петровскай ананар. Саха интеллигеннэрэ В.В. Никифоров, С.А. Новгородов уонна да атыттар УКСБССК көхтөөх чилиэннэринэн буолаллар.

1917 сыл кулун тутар 26 күнүттэн муус устар 16 күнүгэр диэри Саха сирин уобалаһын сахаларын уонна нууччаларын I Сийиэстэрэ ыытыллар. Ити сийиэстэн М.К. Аммосов бэлитиичэскэй карьерата саҕаланар: 20-лээх эрэ Аммосов саха омук интэриэһин көмүскүүргэ аптаныамыйа көрүҥүнэн бэйэни быһаарынарга саха норуотун быраабын туһунан аан бастакынан тыл көтөҕөр.

П.А. Ойуунускай М.К. Аммосовка 1917 сыл балаҕан ыйын 21 күнүгэр Томскай куораттан ыыппыт суругар маннык диэн суруйар: «Омук култууратын сөргүтэргэ бэйэни быһаарыныыны уонна аптаныамыйаны билигин туруорсубат буоллахпытына аны хаһан туруорсуохпутуй?».

Саха сирин судаарыстыбаннаһа сэбиэскэй былаас кэмигэр, былааска бассабыыктар баартыйалара кэлбитин кэннэ биирдэ атаҕар турар.

1917 с. сэтинньи иккис күнүгэр Сэбиэскэй бырабыыталыстыба биир бастакы декретинэн «Арассыыйа норуоттарын быраабын декларациятын» ылынар. Декларациянан Арассыыйа норуоттарын биир тэҥ буолуулара уонна суверенитеттара, норуоттар көҥүл бэйэлэрин быһаарынарга бырааптара, омугунан-итэҕэлинэн үрдүктүк туттууну уонна хааччаҕы көтүрүү, кыра омуктар көҥүл сайдыылара көрүллэр.

Сэбиэскэй судаарыстыба аан маҥнайгыттан административнай – сирдээҕи-уоттааҕы уонна омук-судаарыстыба тускулунан тэриллибитэ. 1919 с. Башкирия АССР, 1920 с. – Татарстан АССР, 1921 с. – Горскай АССР, Дагестан АССР уонна Крым АССР тэриллэллэр. Ол курдук, Саха өрөспүүбүлүкэтэ тэриллэригэр РСФСР кэккэ национальнай омук өрөспүүбүлүкэлэрэ бааллара.

1919 с. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтоохтук ылыныллыбытын кэннэ Саха сирин Сэбиэскэй Арассыыйа састаабыгар анал туругун туһунан боппуруос турбута. Иркутскай к. 1920 с. кулун тутар 10 к. мунньахха саха омук интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрэ (Г.Г. Колесов, Г.В. Ксенофонтов уо.д.а.) «национальнай» уонна «култуурунай-национальнай» аптаныамыйа иһин тыл эппиттэрэ, сорохтор аптаныамыйаны утарбыттара.

Быраап анал туругун үрдэтэр, РСФСР састаабыгар Саха сирин аптаныамыйалаах национальнай өрөспүүбүлүкэтин тэрийии атын улахан омуктары кытта тэҥҥэ күрэстэһэр кыаҕы биэриэхтээҕэ. Онтон атын, холобур, А.Е. Кулаковскай сэрэппитин курдук, саха омук култууратын уонна омук быһыытынан бэйэни билиниитин сүтэрэр кутталлааҕа.

1920 сыл муус устар сүүрбэ күнүгэр, улахан аймалҕаны таһаарбыт Сибревком быһаарыытынан, Саха сирин уобаластааҕы анал туруга уурайбыта. М.К. Аммосов, И.Н. Барахов уонна П.А. Ойуунускай салалтатынан саха хомуньуустарын бөлөҕө Сибревком быһаарыытын көтүрэр уонна аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэни төрүттүүр туһугар туруулаһан барбыттара.

Омскай к. 1920 с. муус устар 30 к. Аммосов телеграмматыгар маннык суруйар: «Уобалас олохтооҕун 95% сахалар, олохпут укулаатыгар олус элбэх уратылаахпыт... Сарбыйыы ... сахаларга ыар санааны хаалларыаҕа ... Сэбиэскэй былааска итэҕэли мөлтөтүөҕэ».

1920 с. атырдьах ыйын сүүрбэ биир күнүгэр Саха сирин уобалаһын урукку кыраныыссатынан губерния иһинэн бэйэтин көрүнэр уобалас быһыытынан оннунан хаалларар туһунан быһаарыы ылыныллыбыта.

Саха АССР тэрийэр туһунан боппуруос быһаарылларыгар 1921 с. кулун тутар 8–16 кк. ыытыллыбыт РКП(б) X сийиэһэ улахан сабыдыаллаах буолбута. Ити сийиэс үлэтигэр М.К. Аммосов, И.Н. Барахов, П.А. Ойуунускай кыттыбыттара. Дойду бэлиитикэтин араас көрүҥнэрин дьүүллэһиилээх РКП(б) сийиэһин биир үтүө түмүгүнэн «Дойду боппуруостарыгар баартыйа соруктарын туһунан» уурааҕы ылыныы буолбута.

П.А. Ойуунускай, баартыйа мунньаҕын быһаарыытыгар тирэҕирэн, 1921 сыллаахха муус устар 13 күнүгэр Новониколаевскайга буолан ааспыт Арассыыйа хоммуньуус баартыйатын (бассабыыктар) Киин кэмитиэтин Сибиирдээҕи бюротун (Сиббюро ЦК РКП(б)) мунньаҕар Саха АССР булгуччу тэриллиэхтээҕин туһунан дакылаатын билиһиннэрбитэ. Күүрүүлээх дьүүллээһии кэнниттэн Сибиирдээҕи өрөбөлүссүйүөннэй кэмитиэт (Сибревком) икки чилиэнэ өрөспүүбүлүкэҕэ аптаныамыйа быраабын биэриини өйүүллэрин биллэрбиттэрэ, икки чилиэнэ утарбыттара.

1921 сыллаахха ыам ыйын 16 күнүгэр Омуктар дьыалаларыгар норуот комиссариатын (НКН) кэллиэгийэтэ, Сибревком чилиэнэ А. Плич уонна С. Аржаков дакылааттарын истэн баран, Саха сирин аптаныамыйатын тэрийиини «сүнньүнэн өйүүрүн» биллэрбитэ. Ол түмүгэр Саха уобалаһын аптаныамыйалаах единица быһыытынан араарар уонна Саха сирин үлэһит дьонун съеһин ыҥырар туһунан быһаарыы ылыныллыбыта.

Саха сиригэр аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ анал туругун иҥэрии боппуруоһун дьүүллэһии балайда уустук усулуобуйаҕа ааспыта. Үгүс улуустааҕы уонна уокуруктааҕы ревкомнар съезтэрэ, үгүс мунньахтар, уобалас тэриллиилэрин съезтэрэ Саха сирин аптаныамыйатын тэрийиини утарар этилэр. Ол эрээри, 1921 сыллаахха бэс ыйын 21 күнүгэр аптаныамыйаны туруорсааччылар РКП(б) Саха губерниятын бюротун пленумугар, түөрт куолаһынан баһыйан, кыайыыны ситиспиттэрэ. 1921 сыллаахха алтынньы 3-9 күннэригэр буолан ааспыт Саха сирин ревкомнарын съеһэ эмиэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэни тэрийиини өйүүрүн биллэрбитэ.

Маныаха, Саха сирэ хайдах быһыылаахтык аптаныамыйаланарын туһунан боппуруос дойду киинигэр улахан мөккүөрү үөскэппитэ. Саха губерниятыгар аптаныамыйалаах уобалас быраабын аныыр туһунан быһаарыыны Сибревком уонна Сиббюро хаста да ылынан турардаах. Ол иһин, 1922 сыллаахха тохсунньу 6 күнүгэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин ситэриилээх кэмитиэт (ВЦИК), сибиирдээҕи былаас уонна НКН уураахтарыгар олоҕуран, Саха сирин чуолаан аптаныамыйалаах уобалас эрэ быһыытынан тэрийэр туһунан уурааҕы ылыммыта.

М.К. Аммосов ол быһаарыыны кытта сөбүлэспэккэ, Омуктар дьыалаларыгар норуот комиссара И.В. Сталины кытта сирэй көрсүһэри ситиспитэ. 1922 сыллаахха тохсунньу 17 күнүгэр буолан ааспыт көрсүһүүгэ И.В. Сталин М.К. Аммосов идеятын өйөөбүтэ, ол кэнниттэн аптаныамыйалаах Саха өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан НКН кэллиэгийэтин уурааҕа тахсыбыта. Онон ол түмүктэммэтэҕэ. Саха сирин аптаныамыйатын боппуруоһа РКП(б) Киин кэмитиэтин Политбюротун мунньаҕын көрүүтүгэр көһөрүллүбүтэ. Онно Политбюро үс чилиэнэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэни тэрийэр иһин санаатын эппитэ, үс чилиэнэ утарбыта. Онон сиэттэрэн Политбюро ити боппуруоһу көрөрүгэр уонна түмүктүүр быһаарыыны ылынарыгар анаан ВЦИК Президиумугар ыыппыта.

Письмо И.В. Сталина Карклину. 13 января 1922 г.

1922 сыллаахха олунньу 16 күнүгэр ВЦИК Саха Аптаныамыйалаах Социалистическай Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтин РСФСР сорҕотун быһыытынан тэрийэр туһунан уураах ылыммыта уонна Саха АССР кыраныыссатын, тускулун уонна балаһыанньатын боппуруостарын икки нэдиэлэ иһигэр бэлэмнииргэ уонна ВЦИК хамыыһыйатын састаабыгар Омуктар дьыалаларыгар наркомат, Ис дьыала наркоматын, Сири оҥоруу наркоматын, Сибревком бэрэстэбиитэллэрин киллэрэргэ сорудахтаабыта.

ВЦИК хамыыһыйатын састаабыгар киирбиттэрэ: хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ – Наркомнац кэллиэгийэтин чилиэнэ, Илиҥҥи дойдулары чинчийэр институт риэктэрэ М. Павлович, Сибревком чилиэнэ А. Плич, ВЦИК чилиэнэ М. Аммосов, ис дьыала уонна сири оҥоруу хамыыһыйатын чилиэннэрэ К. Озол, Г. Михайлов, Саха сирин ревкомун бэрэстэбиитэллэрэ Г.Г. Колесов, К.О. Гаврилов, Саха сирин бэрэстэбиитэлистибэтин үлэһитэ Н.А. Столыпин, хамыыһыйа сэкирэтээрэ С.А. Новгородов.

Улахан мөккүөр өрөспүүбүлүкэ соҕуруулуу-арҕааҥҥы уонна илиҥҥи кыраныыссаларын быһаарыы тула үөскээбитэ. Холобур, түөрт гыммыт үһүгэр нуучча дьоно-сэргэтэ олорор Витим өрүстэн Киренскэйгэ диэри сири-уоту (Ленскэйдээҕи-Витимнээҕи көмүс бырамыысыланнастаах оройуон) Иркутскай губерниятыгар биэрэр туһунан этии көрүллүбүтэ.

Хамыыһыйа үлэтин түмүгэр, 4 023 тыһ. кв. км. иэннээх Саха АССР сиригэр-уотугар өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи Саха уобалаһын сирэ-уота (Өлүөхүмэ уокуругун сорҕотун киллэрбэккэ, ол эрэн Охотскай уезд сирин-уотун киллэрэн туран), Иркутскай губерниятын Киренскэй уеһын хотугу өттүн уонна Енисей губерниятын Хатанга-Анаабыр оройуонун сыһыаран туран, киирбитэ.

Ону тэҥэ, хамыыһыйа Аптаныамыйалаах Саха Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин туһунан ВЦИК Декретин – Саха өрөспүүбүлүкэтин туһунан Балаһыанньаны ырытан оҥорбута. Онно Федерация уонна Саха сирин аптаныамыйатын икки ардыларыгар сыһыаннаһыы сүрүн тускуллара чопчу ыйыллыбыттара.

Президиум 1 Всеякутского Учредительного съезда Советов. Декабрь 1922 - январь 1923 г.

1922 сыллаахха муус устар 22 күнүгэр РКП(б) Саха губбюротун президиумун мунньаҕар Саха уобалаһын Аптаныамыйалаах Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэнэн билинэр туһунан Саха АССР ревкомун Манифеһа ылыныллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ биллэриллибитинэн сибээстээн сэбиэскэй былаас өттүгэр көһөр уонна иллээх-эйэлээх олоххо, үлэҕэ-хамнаска төннөр санаалаах бастаанньаҕа кыттыһан хааллыбыт дьоҥҥо амнистия биллэриллибитэ.

1922 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр РСФСР Киин ситэриилээх кэмитиэтин (ВЦИК) Президиума Саха АССР тэрийэр туһунан уураах ылыммыта. Ол састаабыгар Дьокуускай, Өлүөхүмэ, Бүлүү, Үөһээ Дьааҥы уонна Ленскэй уокуруктар киирбиттэрэ. Ол кэмҥэ нэһилиэнньэ ахсаана 299,5 тыһыынчаҕа тэҥнэһэр этэ.

ВЦИК уурааҕа ылыныллыаҕыттан эдэр өрөспүүбүлүкэ РСФСР сорҕото буоларын судаарыстыба-быраап өттүнэн чопчулааһын үлэтэ түмүктэммитэ.

1921–1922 сыллардаахха Саха сирин аптаныамыйатын туруорсуу Саха уобалаһын салалтатын ортотугар сытыырхайыылаах киирсии бара турар кэмигэр түбэспитэ. 1921 сыллаахха бэс ыйын ортотугар Саха сиринээҕи губбюро саҥа сэкирэтээрэ Г.И. Лебедев Москваттан кэлэн, кини салайар губбюротун президиумун диктатуратын олохтообута. Ол президиум састаабыгар Ревтрибунал бэрэссэдээтэлэ А.Г. Козлов уонна губчека бэрэссэдээтэлэ А.В. Агеев киирбиттэрэ.

Лебедев ультраөрөбөлүссүйүөннэй, Левацкай бэлиитикэтэ уопсастыбаны кылаастарынан арааран утарыта туруорууга олоҕурбута. Агеев чекистара бииртэн биир чахчыта суох «кистэлэҥ киксиилэри» арыйан, дьону кыыллыы сордуур буолбуттара. Саха сиригэр сир аайы олохтоохтортон аһы-үөлү тутуу саҕаламмыта. 1922 сыллаахха тохсунньу 2 күнүгэр Ревтрибунал бэрэссэдээтэлэ, уобалас сэбилэниилээх күүстэрин штабын салайааччыта А.Г. Козлов нэһилиэнньэлээх пууннарга бастаанньаһыттар кэлэр түбэлтэлэригэр «сэлиэнньэ бэһис олохтооҕун харыстаабакка» ытыалыырга бирикээстээбитэ. «Ити директиваны уонна бирикээһи толорооччулар сэлиэнньэлэргэ дьулаан дьыаланы оҥорбуттара», – диэн суруйбута М.К. Аммосов.

Баартыйа губерниятааҕы бюротун сэкирэтээрэ Лебедев оннук ыйыыны-кэрдиини биэрбитин таһынан, хоммуньуус сахалары «националистар» диэн олоҕо суох буруйдаабыта. «Балаһыанньа сытыырхайан эрэр. Үрүҥнэр бандьыыттааһыннарын олохтоох дьону-сэргэни барыларын кэриэтэ эстэхпитинэ эрэ кыайар кыахтаахпыт», -- диэн 1922 сыл кулун тутар ыйыгар Лебедев кииҥҥэ телеграмма ыыппыта.

Лебедев уонна кини куомуннаахтарын итинник быһыылара Саха сиригэр гражданскай сэрии саҕаланарыгар, бастаанньа күүһүрэригэр төрүөт буолбута. 1922 сыллаахха олунньу 6 күнүттэн Дьокуускайы өстөөх төгүрүйбүтэ, Сэбиэскэй былаас Аммаҕа уонна Бүлүүгэ эрэ хаалбыта.

1922 сыл кулун тутар ыйыгар баартыйа салалтата уларыйыаҕыттан Саха сиригэр саҥа байыаннай-бэлитиичэскэй тутул олохтонон барбыта. Дьон-сэргэ кыһыл террор сабыдыалыттан босхоломмута, Сэбиэскэй былааһы утары турбат бары өрүттэри, кылаастары кытта сыһыан олохтоммута, сэбиэскэй тутулу тэрийиигэ саха интеллигенцията үлэлэһэн саҕалаабыта.

«Аптаныамыйалаах Саха сирин бэлиитикэтэ саха омугун култууратын чөлүгэр түһэриигэ күүс-көмө буолуоҕа. Аптаныамыйалаах Саха сирин тэрийиигэ, сайыннарыыга көхтөөхтүк уонна күүскэ ылсан үлэлээһин – Саха интеллигенциятын ытык иэһэ», -- диэн М.К. Аммосов саха интеллигенциятыгар суругар суруйан турардаах.

Саха АССР 1922–1928 сылларга

Сэбиэттэр I Саха сиринээҕи Тэрийэр сийиэстэригэр (1922 сыл ахсынньы 27 күнэ – 1923 сыл тохсунньу 19 күнэ) бэйэтин састаабыгар 25 чилиэннээх уонна 9 хандьыдааттаах үрдүкү ситэриилээх уонна сокуон оҥорор уоргана – Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтэ (ЦИК) тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн П.А. Слепцов талыллыбыта. Саха сиринээҕи Киин ситэриилээх кэмитиэт (ЯЦИК) Президиумугар М.К. Аммосов киирбитэ.

Бу сийиэс И.Н.Барахов салайааччылаах судаарыстыбаннай ситэриилээх уорганы – Саха АССР Бырабыыталыстыбатын – Народнай Комиссардар Сэбиэттэрин (СНК) тэрийэр. СНК састаабыгар норуот комиссариаттара (министиэристибэлэр), кэмитиэттэр уонна управлениелар киирбиттэрэ. Хонтуруоллуур уорганынан Рабочай-Крестьянскай Иниспиэксийэ (РКИ) анаммыта. Саха АССР судаарыстыбаннай тылын быһыытынан саха тыла билиниллибитэ.

РСФСР салалтата саҥа тэриллибит аптаныамыйаҕа улахан көмөнү оҥорбута. Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин ситэриилээх кэмитиэт (ВЦИК) быһаарыытынан Саха сиригэр 200 тыһ. буут килиэп, уонунан тыһ. буут араас табаар, тыа хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэрэр кирэдьииккэ анаан 570 тыһ. солк., 5 тыһ. солк. суумалаах эмп-томп уонна хирургия инструменнара, 75 тыһ. солк. тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах массыыналар бэриллибиттэрэ. Ону таһынан Сэбиэскэй Арассыыйа салалтата ас-үөл түһээнин баһыйар чааһын олохтоох наадыйыыга туттарга көҥүлү биэрбитэ.

Үп-харчы, ас-үөл, атыы-эргиэн уонна бырамыысыланнас, почта уонна телеграф управлениетын, айан-сырыы, рабочай-крестьянскай иниспиэксийэ народнай комиссариаттара уонна ЯЦИК иһинэн бэлиитикэ салаата РСФСР тустаах народнай комиссариаттарын быһаччы бас бэриниилэригэр хаалбыттара.

Бары былааннанар соруктар САССР СНК нөҥүө ыытыллар этилэр. Народнай комиссардары уонна управление начаалынньыктарын Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтэ аныыра, онтон РСФСР Народнай комиссардарын сэбиэтэ бигэргэтэрэ. Бу судаарыстыбаннай былаас уорганнара Арассыыйа уонна Саха сирин судаарыстыбаннай уорганнарын кыттыгас дьаһайыыларыгар киирэллэрэ.

Саха АССР Бырабыыталыстыбата ис дьыала уонна сири таҥастааһын, юстиция, үөрэҕирии, доруобуйа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыы народнай комиссариаттарын, итиэннэ ис атыы-эргиэн уонна бырамыысыланнас салааларын тутулуга суох салайара. Тас дойду дьыалалара, тас атыы-эргиэн, байыаннай дьыала РСФСР киин уорганнарын быһаччы салайыыларыгар хаалбыттара. Ол кэнниттэн 1922 сыл бүтүүтүгэр Сэбиэскэй социалистическай өрөспүүбүлүкэлэр сойуустара тэриллиэҕиттэн ССРС дьаһайыытыгар көспүттэрэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр РСФСР Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин ситэриилээх кэмитиэтин Декретинэн бэриллибит үгүс боломуочуйалар 1927 сыллаахха диэри уларыйбакка сылдьыбыттара, онтон сыыйа аҕыйаан барбыттара.

Ынах сүөһү уонна сылгы ахсаанынан, туораахтаах культура ыһыллар сирин иэнинэн көрдөрүүлэр сэрии иннинээҕи таһымы 1925 сыл бүтүүтэ номнуо ситиспиттэрэ. Профессор Г.Г. Колесов бэлиэтээбитинэн, 1928 сыллаахха, холбоһуктааһын маассабайдык киириэн иннинэ, өрөспүүбүлүкэҕэ ынах сүөһү ахсаана – 600 тыһ. төбөҕө, сылгы – 300 тыһ. тахса төбөҕө тэҥнэспит.

САССР 1923–1928 сылларга култуура инники сайдыытыгар анаан чиҥ олук ууруллубута. Ол курдук, оскуола үөрэҕин тиһигэ, библиотекалар, ааҕар балаҕаннар, доруобуйа харыстабылын учреждениелара тэриллибиттэрэ. Орто идэлээх үөрэххэ каадырдары бэлэмниир үлэ тэриллибитэ, Саха сирин ыччата киин үөрэх кыһаларыгар үөрэнэр кыахтаммыта.

1925 сыллаахха М.К. Аммосов көҕүлээһининэн Саха сирин оҥорон таһаарар кыаҕын чинчийэр сыаллаах ССРС наукаларын Академиятын кэлим экспедицията бэйэтин үлэтин саҕалаабыта. Бу экспедиция 1930 сылга диэри үлэлээбитэ. Бу оҥоһуллубут үлэ түмүгэ САССР 1930 сылтан 1991 сылга диэри кэмҥэ олох-дьаһах-экэниэмикэ өттүнэн сайдыытыгар научнай тирэх буолбута.

Итиэннэ, САССР тэриллибитин да кэнниттэн ситэ быһаарыллыбатах кыһалҕа үгүс этэ: былаас чорбох биир кииннэниитэ, салайар тиһиккэ РКП(б) Сибиир кыраайдааҕы кэмитиэтин курдук туһата суох, арыт буолар звенолар элбэхтэрэ.

Участники установления Советской власти в Якутии. Москва, 1925 г.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымҥа киининэн бэриллибит үгүс боломуочуйа, үп-харчы тиийбэтиттэн, олоххо киирэр кыаҕа суох этэ. Итинэн сибээстээн Саха АССР салалтата көмүһү хостуур бырамыысыланнастан ананар үбү ылыыга быраап туһунан боппуруоһу хаста да төхтүрүйэн туруорсубута. 1926 сыллаахха САССР СНК бэрэссэдээтэлэ М.К,Аммосов, көмүһү хостуур бырамыысыланнас сайдыытыгар Саха сирэ киллэрэр кылаатын аахсан туран, «Алданзолото» сойуустаах холбоһук хостуур көмүһүн 5 %-на өрөспүүбүлүкэҕэ бэриллэрин туһунан этии киллэрбитэ.

Чуолаан эттэххэ, 1923 сыллаахха Алдаҥҥа В.П. Бертин геологическай экспедициятын САССР Народнай комиссардарын Сэбиэтэ тэрийбитэ. Экспедиция Незаметный үрэх аттыгар бөдөҥ көмүс баайдаах сири арыйбыта. Ол кэннэ Алдаҥҥа көмүһү хостооччулар үксээн барбыттара. 1925 сылга Алдан көмүстээх сирдэригэр көмүһү хостооччу ахсаана 13 тыһ. киһиэхэ тиийбитэ.

Итини сэргэ САССР СНК Саха сиринээҕи көмүһү хостуур трастовай хампаанньаны тэрийбитэ. Кэлин бу тэрилтэ аата уларыйан «Алданзолототрест» буолбута, онтон 1935 сыллаахха «Союззолототрест» диэн сойуус суолталаах трест буола улааппыта. Алданнааҕы көмүһү хостуур бырамыысыланнас суолтатын туһунан, геолог Обручев, Алдаҥҥа 1923–1927 сыллардаахха 30 туонна көмүс хостоммутун туһунан эппитэ туоһулуур.

Инньэ гынан, түмүккэ манныгы бэлиэтиир тоҕоостоох:

1. Саха АССР Гражданскай сэрии сытыырхайан бара турар кэмигэр саха бастакы чаҕылхай бассабыыктара М.К. Аммосов, С.М. Аржаков, И.Н. Барахов, П.А. Ойуунускай күүстээх туруорсууларынан, үгүс сыраларынан тэриллибитэ.
2. САССР тэрийиигэ, улахан киирсиилээх мөккүөр түмүгүнэн, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи Арассыыйа састаабыгар киирэр Саха уобалаһын сирин-уотун бүттүүнүн оннунан хаалларыы ситиһиллибитэ.
3. Өссө 1922–1928 сылларга ууруллубут ис кыах биһиги өрөспүүбүлүкэбит 1928–1991 сылларга олох-дьаһах-экэниэмикэ өттүнэн сайдыытыгар бөҕө тирэх буолбута.
4. Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ анал туругун ылыы Саха сиригэр инники олох-дьаһах-экэниэмикэ өттүнэн сайдыытыгар модун көҕүлүүр күүһү уонна тыа хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэриигэ, бырамыысыланнаһы, олох-дьаһах эйгэтин, науканы, үөрэҕи, доруобуйа харыстабылын тэтимнээхтик сайыннарыыга кыаҕы биэрбитэ.