Алексей Еремеев о развитии ЯАССР в 1928–1990 годах

Продолжаем публикацию цикла статей Председателя Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) Алексея Еремеева о становлении и развитии Якутской автономной республики.

Двадцать седьмого апреля 2022 года мы отметим 100-летие образования Якутской АССР. В преддверии исторической даты представляем вниманию общественности цикл из четырех статей, посвященных пройденному столетнему пути: от становления Советской власти в Якутии до современности. В эти, несомненно, волнующие дни считаем своим долгом отдать дань уважения многим поколениям соотечественников, внесшим свой вклад в развитие нашей любимой республики. Сегодня вашему вниманию представлена вторая статья. Первая статья о создании и становлении ЯАССР (1922-1928 гг.) вышла 1 апреля 2022 г. Завершающая статья будет опубликована 21 апреля.

***

После образования автономной республики в составе РСФСР в Якутии произошел огромный по своим масштабам скачок социально-экономического развития, значительно увеличилась численность населения якутской национальности, начала возрождаться и развиваться культура, что привело, в сравнении с дореволюционной Якутией, к громадному общественному прогрессу.

В статусе автономной республики Якутия пережила целую историческую эпоху своего общественно-политического и социально-экономического развития. Автономия позволила создать и укрепить собственные институты государственности, от глубоко архаичных форм хозяйствования и быта населения вступить на путь формирования промышленного и агропромышленного производства, развить и выдвинуть образование и науку, культуру и искусство на один из передовых рубежей в России и в мире.

Становление государственности Якутии

В предыдущей статье был дан краткий обзор важнейших событий в переломный период истории Якутии в начале XX века: борьбы, происходившей за установление автономной республики и завершившейся победой сторонников национальной автономии. Правовым выражением этой победы явилось принятие ВЦИКом 27 апреля 1922 г. Декрета об образовании Якутской Автономной Советской Социалистической Республики, которым был утвержден государственно-правовой статус Якутии как национально-территориального образования в качестве автономной республики.

Здесь следует еще раз подчеркнуть принципиальное достижение молодых якутских большевиков: М.К. Аммосова, П.А. Ойунского, С.М. Аржакова, И.Н. Барахова – статус не области, а автономной республики.

К моменту обретения Якутией статуса автономной республики в 1922 г. в Советской России существовало три вида автономий: автономная республика, с конца 1918 г. создавались образования с такой формой автономии, как трудовая коммуна, а с 1920 г. начинает широко применяться еще одна форма автономии – автономная область.

Автономная республика являлась высшей формой автономии, имеющей некоторые атрибуты государственности: свой государственный механизм, свою конституцию или закон, выполняющий функции конституции. В отличие от автономной республики, трудовые коммуны и автономные области не имели атрибутов государственности.

Следует подчеркнуть, что обретение статуса автономной республики, в отличие от статуса автономной области, трудовой коммуны (ликвидированных с 1923 г.) и появившихся позже национальных (впоследствии автономных) округов, явилось обретением того максимума возможного, что предоставлялось государством национально-территориальным образованиям РСФСР того периода. Автономные области имели меньше прав, а национальные округа, по сути, мало чем отличались от административных районов.

Согласно Конституции 1925 г. Якутская АССР была признана неотъемлемой частью РСФСР. Высшим органом власти провозглашался Всеякутский съезд Советов. В период между съездами Советов высшей властью республики являлся Якутский Центральный Исполнительный Комитет (ЯЦИК) – высший законодательный, распорядительный и контролирующий орган ЯАССР.

На первом этапе существования РСФСР права автономных республик были весьма широкими. Автономная республика имела свою конституцию, свой парламент и гражданство. До 1938 г. автономные республики обладали правом осуществления амнистии и приема в гражданство. В построении и структуре государственного механизма республик также существовало большое разнообразие.

Конституция РСФСР 1925 г. предоставила автономным республикам право принимать свои основные законы (конституции) и законодательные акты в пределах предоставленных им прав. Конституция автономной республики, в общих чертах определяющая конструкцию государственного механизма и границы компетенции республики, также должна была быть утверждена Всероссийским центральным исполнительным комитетом и Всероссийским съездом Советов.

В дальнейшем в советский период все принятые конституции СССР (1936 г. и 1977 г.) и РСФСР (1937 г. и 1978 г.) продолжали закреплять право автономной республики иметь свою Конституцию, утвержденную высшими органами власти РСФСР, а также свое законодательство.

Согласно Конституции СССР 1977 г. автономная республика обеспечивала комплексное экономическое и социальное развитие на своей территории, способствовала осуществлению на этой территории полномочий и выполнению решений высших органов государственной власти и управления СССР и союзной республики.

Экономика Якутской области до Октябрьской революции

Дореволюционная Якутская область являлась одной из самых отсталых окраин Российской империи, в которой главными отраслями являлись разведение скота, домашних оленей, пушной промысел и рыболовство. Земледелие было слабо развитым. Сельское хозяйство – это животноводство и охотпромысел.

По данным первой всеобщей переписи населения России 1897 г., якутов было 225,4 тыс., а по данным переписи 1917 г. – 226,9 тыс. человек. Численность населения якутской национальности выросла за 20 лет всего на 1,5 тыс. человек. По состоянию на 1914 г. в Якутии имелось лишь 10 врачебных участков на 75 коек. Свыше 90 % населения было лишено какой-либо врачебной помощи. Практически полностью отсутствовала система здравоохранения, в связи с чем демографическая ситуация характеризовалась малой общей продолжительностью жизни, высокой детской и женской смертностью.

В 1897 г. в сельской местности проживало 96 % населения. В 1917 г. 97 % хозяйств не владело никакой сельскохозяйственной техникой. Земледелие, распространенное в основном только в нескольких улусах, представляло собой изнурительный ручной труд. По всей Якутии имелось 74 сеялки, 42 косилки, 108 жнеек, 71 молотилка, 345 веялок.

Промышленность состояла из карликовых предприятий кустарного и полукустарного типа. В 1910 г. имелось 97 кустарных предприятий, в том числе 12 паровых и 65 конных молотилок, 9 лесопильных мастерских, пивоваренный, мыловаренный и три кожевенных завода. Во всей Якутии была всего одна маломощная электростанция на 180 кВт в г. Якутске. Велась добыча полезных ископаемых также кустарным способом: соль в Кемпендяе и Пеледуе, золото на Алдане и Вилюе, свинец и серебро в Верхоянье и уголь в Кангалассах.

Развитие экономики ЯАССР

Начиная с 1928 г. СССР развивался по пятилетним планам, целью которых было быстрое развитие экономики государства. Переход на пятилетние планы развития был продиктован необходимостью индустриализации страны в силу, прежде всего, отсталости тяжелой промышленности. Из страны аграрного типа Советский Союз должен был превратиться в индустриальное государство. Одним из факторов, сдерживающих развитие промышленности в городах, был недостаток продовольствия вследствие невозможности обеспечения города продовольствием мелкими крестьянскими хозяйствами. Это можно было решить путем планового перераспределения ресурсов между деревней и городом, что соответствовало концепции социализма. Кроме того, была проведена коллективизация в большей части сельских хозяйств.

Первые пятилетки нацеливались на развитие промышленности, последующие предусматривали развитие других отраслей. Всего в истории СССР было 13 пятилетних планов.

За годы предвоенных пятилеток в Якутии произошли мощные общественно-политические и социальные изменения. К 1940 г. общий объем продукции промышленности превысил уровень 1922 г. в 40 раз.

Якутия в годы Великой Отечественной войны

В 1941–1945 гг. якутяне в единой семье народов участвовали в Великой Отечественной войне, защищая свободу и независимость Родины.

К началу войны в республике проживало около 415 тыс. человек. На фронт ушли 63 тыс. якутян – практически все взрослое мужское население, способное держать в руках оружие. Наши земляки сражались на всех фронтах, многие из них стали примером храбрости и героизма. Около 40 тыс. ушедших на фронт не вернулись домой.

За подвиги и боевые действия в годы Великой Отечественной войны 25 якутян были удостоены звания Героя Советского Союза и Российской Федерации, 5 воинов стали полными кавалерами ордена Славы, приравненными по статусу к Герою Советского Союза. Свыше 10 тыс. человек награждены орденами и медалями за проявленные в боях героизм и отвагу.

В годы войны Якутия давала стране золото, олово, слюду и другие полезные ископаемые, пушнину, рыбу. На фронт было поставлено 40 тыс. тонн рыбы, 20 % общесоюзной заготовки пушнины. В Фонд обороны население собрало добровольных пожертвований и облигаций госзайма на сумму около 150 млн рублей, на которые были построены и переданы армии две танковые колонны («Советская Якутия», «Алданский горняк») и три эскадрильи боевых самолетов («Комсомолец Джугджура», «Советский полярник», «Медицинский работник»). В тяжелые военные годы трудящиеся Якутии отправляли на фронт тысячи посылок с теплыми вещами и подарками.

Победа была добыта ценой неисчислимых жертв и страданий миллионов людей, оплачена жизнями наших отцов и дедов. Эта война и память о ней – часть общей истории многонационального народа Якутии.

В послевоенной Якутии новый импульс промышленному развитию был дан благодаря открытиям месторождений алмазов в 50-х годах. В результате геологических исследований в Мирнинском районе 1 августа 1954 г. в кимберлитовой трубке «Зарница» был найден первый в Советском Союзе алмаз. Началось создание мощной алмазодобывающей промышленности, в котором приняли участие представители всех республик Советского Союза. Алмазодобыча стала ведущей отраслью экономики республики и по сей день является главным источником доходов бюджета Якутии. В Якутии появились новые города и поселки: Мирный, Айхал, Удачный и другие.

Флагманом энергетической базы алмазодобычи стала первая в мире гидроэлектростанция на вечной мерзлоте – Вилюйская ГЭС, одна из крупных строек республики в 1955–1964 гг.

Другим важным событием для социально-экономического развития республики стала разработка Нерюнгринского месторождения коксующегося угля. С 1975 г. началось формирование Южно-Якутского территориально-производственного комплекса. Здесь также появился новый город Нерюнгри. Благодаря угледобыче в Южной Якутии впервые появилась железная дорога – Амуро-Якутская магистраль, которая в наши дни дошла по правому берегу реки Лены до Якутска.

Ускоренными темпами развивались угольная, газовая отрасли и электроэнергетика. Производство электроэнергии в 1986 г. достигло 6835,7 млн кВт·ч, добыча угля – 15,8 млн тонн, газа – 1148 млн куб. м.

Мощное развитие получила промышленность строительных материалов. В республике стали производиться такие важнейшие строительные материалы, как керамзит, стеновые материалы, сборные железобетонные конструкции и детали, другие стройматериалы.

Развитие сельского хозяйства ЯАССР

Сельское хозяйство в период автономии республики претерпело коренные преобразования, изменившие основы уклада сельской жизни. В 1924–1928 гг. состоялись земельные переделы, а в 1929 г. – земельная реформа, в результате которых появились тысячи мелких крестьянских хозяйств. По мнению руководства страны, мелкие хозяйства были не в состоянии развиваться в необходимых темпах и обеспечивать растущую потребность населения в сельскохозяйственной продукции, поэтому в целях усиленного развития земледелия в 1931–1937 гг. была развернута массовая коллективизация сельского хозяйства. Это должно было решить продовольственный вопрос, в частности вопрос дефицита хлеба, разрешить имеющиеся зерновую и животноводческую проблемы.

К 1940 г. было уже 932 колхоза. Развертывание сети машинно-тракторных станций сыграло ведущую роль в расширении посевных угодий, повышении культуры обработки земли, тем самым было положено начало созданию технической базы сельского хозяйства.

Следующей стадией стала реорганизация колхозов в совхозы в 1960–1970 гг. Совхозы постепенно вытеснили колхозно-кооперативную форму хозяйствования в республике. За счет полной ликвидации колхозов к 1974 г. и последующих разукрупнений совхозов их количество в 1985 г. составило 116.

Сельское хозяйство в ЯАССР превратилось в крупную высокомеханизированную отрасль. На 1 января 1987 г. в сельском хозяйстве Якутии было свыше 6300 тракторов, около 400 зерноуборочных комбайнов, работали свыше 6 тыс. специалистов с высшим и средним специальным образованием.

Материально-техническая база пополнялась ежегодно в существенных объемах. Например, только за 1986 г. сельское хозяйство республики получило почти 1700 тракторов и автомобилей, свыше 6300 единиц сеноуборочной, почвообрабатывающей и другой прицепной техники.

Появились новые агропромышленные отрасли сельского хозяйства, свино- и птицефабрики, стало возделываться значительно больше различных видов зерновых, кормовых, силосных культур, овощей и корнеплодов.

В 1986 г., по сравнению с 1965 г., производство мяса по всем категориям хозяйств выросло на 64 %, молока – на 37 %, картофеля – в 2,2 раза, овощей – в 2,3 раза. За этот же период увеличился объем государственных закупок: мяса – на 92 %, молока – на 62 %, картофеля – в 5,8 раза, овощей – в 3,9 раза.

Валовая продукция сельского хозяйства во всех категориях хозяйств, по сравнению с 1965 г., увеличилась на 57 %, в том числе продукция земледелия – на 59 % и продукция животноводства – на 57 %. Таковы были реальные цифры прироста валовой продукции сельского хозяйства Якутии.

Итоги развития экономики ЯАССР

В целом в 1986 г. темпы роста общего объема промышленной продукции в республике составили, по сравнению с 1980 г., 1,4 раза, с 1970 г. – 2,3 раза. Еще более высоким был рост производства в угольной промышленности – соответственно 6,8 раза и 18 раз, в электроэнергетике – 1,9 раза и 6,7 раза, в газовой промышленности – 1,9 раза и 7,7 раза.

Повышение производительности труда является важнейшим фактором роста производства. В 1986 г. рост производительности труда в промышленности, в сравнении с 1980 г., составил 11 %, а с 1970 г. – 50 %. Эти цифры и сегодня кажутся запредельными.

Сегодня достижение темпов роста экономики 3 % в год считается желательным для любых стран мира. Например, в КНР, являющейся сегодня локомотивом роста глобальной экономики, темпы роста экономики в 2022 году будут 5-5,5 % – не достижимая сегодня ни в Европе, ни в США величина.

Как итог, можно со всей уверенностью сказать, что Якутия в статусе автономной республики достигла впечатляющих результатов в экономическом развитии. Объем промышленного производства в 1986 г. увеличился, по сравнению с 1940 г., в 43,4 раза, а с 1913 г. – в 603 раза.

Трудящиеся ЯАССР внесли достойный вклад в развитие страны. За свой неустанный труд 76 человек в республике удостоены звания Героя Социалистического Труда. В 1957 г. Якутия была награждена орденом Ленина за успехи в хозяйственном и культурном строительстве, в 1972 г. в связи с 50-летием образования Якутской АССР – орденом Октябрьской Революции и в ознаменование 50-летия образования СССР – орденом Дружбы народов.

В следующей статье будут рассмотрены достижения республики в социальном, культурном и общественном развитии.

А.И. Еремеев, Председатель Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия).

***

1928–1990 сыллардаахха Саха АССР сайдыыта

РСФСР иһинэн аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ тэриллиэҕиттэн Саха сирин олоҕун-дьаһаҕын, экэниэмикэтин сайдыыта киэҥ далааһыннаахтык үрдүк таһымҥа тахсыбыта, саха омук ахсаана биллэрдик элбээбитэ, култуурабыт чөлүгэр түһэн, үүнүү-сайдыы суолугар үктэммитэ. Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи Саха сиригэр тэҥнээтэххэ, уопсастыба сайдыытыгар улахан инникигэ хардыы оҥоһуллубута.

Саха сирэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ быһыытынан тэриллибит кэмиттэн уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уонна олох-дьаһах, экэниэмикэ сайдыытыгар историяҕа суруллар үлүскэн суолталаах кэм ааста. Аптаныамыйа Саха сиригэр судаарыстыбаннас институттарын тэрийэргэ уонна бөҕөргөтөргө, түҥ былыргы хаһаайыстыбаны, олоҕу-дьаһаҕы тосту уларытан, бырамыысыланнаһы тэрийии уонна тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын сайыннарыы суолугар эрэллээхтик хардыылыырга, үөрэҕи уонна науканы, култуураны уонна искусствоны үрдүк таһымҥа таһааран, бүтүн Арассыыйа уонна аан дойду бастыҥнарын кэккэтигэр киллэрэргэ кыаҕы биэрбитэ.

Саха сирин судаарыстыбаннаһын үөскээһинэ

Бу иннинээҕи ыстатыйаҕа XX үйэ саҕатыгар Саха сирин историятын олоччу уларыппыт бэлиэ түгэннэри: аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэни тэрийэр иһин охсуһууну уонна национальнай аптаныамыйаны туруорсааччылар өрөгөйдөөх кыайыыларын туһунан кылгастык билиһиннэрбиппит. 1922 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин ситэриилээх кэмитиэт (ВЦИК) Саха Аптаныамыйалаах Социалистическай Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан Декретэ ол кыайыы сокуонан олохтоммут туоһута буолбута. Ол декретинэн Саха сирин бэйэтэ омуктаах, сирдээх-уоттаах аптаныамыйалаах тэриллии быһыытынан анал туруга судаарыстыба-быраап өттүнэн бигэргэтиллибитэ.

Онно саха норуотун эдэр бассабыык уолаттара: М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, С.М. Аржаков, И.Н. Барахов Саха сирин аҥардас аптаныамыйалаах уобалас эрэ быһыытынан буолбакка, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ быһыытынан тэрийэри ситиспиттэрин өссө төгүл чорботон бэлиэтиэх тустаахпыт.

Саха сирэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ анал туругун ылар кэмигэр – 1922 сыллаахха, Сэбиэскэй Арассыыйаҕа аптаныамыйа үс көрүҥэ баар буола сылдьыбыта. Ол курдук, бастакынан – аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ; иккиһинэн – 1918 сыл бүтүүтэ аптаныамыйалаах үлэһит коммуналара тэриллибиттэрэ; үсүһүнэн – 1920 сылтан саҕалаан аптаныамыйа өссө биир көрүҥэ – аптаныамыйалаах уобалас киэҥник туттуллар буолбута.

Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ аптаныамыйа үрдүкү көрүҥэ буолар. Оннук өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ туспа судаарыстыбаннастаах, ол эбэтэр: судаарыстыбаннай тутуллаах, конституциялаах эбэтэр конституция суолталаах сокуоннаах. Оттон үлэһит коммуналарыгар уонна аптаныамыйалаах уобаластарга судаарыстыбаннастара суох.

Аптаныамыйалаах уобаласка, үлэһит коммунатыгар (1923 с. суох буолбуттара) уонна кэлин үөскээбит национальнай уокурукка (аптаныамыйа кэнниттэн) холоотоххо, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ тэриллэрин ситиһии оччотооҕу РСФСР кэмигэр омуктаах, сирдээх-уоттаах тэриллиигэ судаарыстыба биэриэн сөптөөх кыаҕын муҥутуур чыпчаала буоларын бэлиэтиирбит тоҕоостоох. Аптаныамыйалаах уобалас бырааба аҕыйах, оттон национальнай уокурук сүнньүнэн дьаһалталаах оройуонтан туох да улахан уратыта суох.

1925 сыллааҕы Конституциянан Саха АССР РСФСР арахсыспат сорҕотунан бигэргэтиллибитэ. Былаас үрдүкү уорганынан Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр съезтэрэ биллэриллибитэ. Сэбиэттэр съезтэрин быыһынааҕы кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүкү былааһынан Саха сиринээҕи Киин ситэриилээх кэмитиэт (ЯЦИК) – Саха АССР сокуон оҥорор, дьаһайар уонна хонтуруоллуур үрдүкү уоргана буолбута.

РСФСР тэриллибитин бастакы сылларыгар аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ бырааба олус киэҥ этэ. Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ конституциялаах, парламеннаах уонна гражданстволаах буолара. 1938 сылга диэри аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ амнистияны олохтуур уонна гражданство биэрэр бырааптана сылдьыбыта. Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тутулун оҥоруу уонна ис тутулун тэрийии эмиэ арааһа үгүс этэ.

РСФСР 1925 сыллааҕы Конституциятынан аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ, киниэхэ бэриллибит быраабын иһинэн, бэйэтин сүрүн сокуонун (конституциятын) уонна сокуон суолталаах аакталарын ылынар бырааптаммыта. Ону тэҥэ, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ кини судаарыстыбаннай тутулун быһыытын уонна боломуочуйата тарҕанар кыраныыссатын уопсай барылын быһаарар конституциятын Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин ситэриилээх кэмитиэт уонна Бүтүн Арассыыйатааҕы Сэбиэттэр съезтэрэ бигэргэтиэхтээхтэрэ.

Кэлин, сэбиэскэй былаас кэмигэр, ССРС (1936 с. уонна 1977 с.) уонна РСФСР (1937 с. уонна 1978 с.) конституцияларынан аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэҕэ РСФСР былааһын үрдүкү уоргана бигэргэппит Конституциятын итиэннэ бэйэтин сокуонун ылынарга быраабы биэрии салгыы туттуллубута.

ССРС 1977 сыллааҕы Конституциятыгар олоҕуран, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сиригэр-уотугар экэниэмикэ уонна олох-дьаһах кэлимник сайдарын хааччыйара, сиригэр-уотугар ССРС уонна сойуус өрөспүүбүлүкэлэрин судаарыстыбаннай былааһын үрдүкү уорганнарын уонна салалталарын боломуочуйаларын олохтуурга уонна быһаарыыларын толорорго көмөлөһөрө.

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинээҕи кэмҥэ Саха сирин уобалаһын экэниэмикэтэ

Өрөбөлүүссүйэ иннинэ Саха сирин уобалаһа Россия империятын биир саамай хаалыылаах, уһук сытар дойдута этэ, сүрүннээн сүөһүнү, дьиэ табатын иитиинэн, түүлээҕи бултааһынынан уонна балыктааһынынан дьарыктаналлара. Сири оҥоруу таһыма мөлтөх этэ. Тыа хаһаайыстыбата диэн сүөһүнү иитии уонна бултааһын буолара.

1897 с. ыытыллыбыт Россия нэһилиэнньэтин бастакы биэрэпиһин дааннайынан саха ахсаана 225,4 тыһ., оттон 1917 с. биэрэпис дааннайынан – 226,9 тыһ. киһи этэ. 20 сыл устатыгар саха омук ахсаана 1,5 тыһ. эрэ киһинэн элбээбит. 1914 с. туругунан Саха сиригэр баара суоҕа 75 куойкалаах 10 быраас учаастага баара. Нэһилиэнньэ 90% ханнык да быраас көмөтүнэн туһаммат этэ. Доруобуйа харыстабылын тиһигэ суоҕун кэриэтэ этэ, ол быһыытынан киһи олоҕун уопсай уһуна кылгаһа, оҕо уонна дьахтар өлүүтэ олус элбэх этэ.

1897 с. нэһилиэнньэ 96% тыа сиригэр олорор этэ. 1917 с. хаһаайыстыбаларга барытыгар кэриэтэ ханнык да тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтэ суоҕа. Сири оҥоруунан сорох улууска эрэ дьарыктаналлара, ону даҕаны илии хара үлэтинэн эрэ оҥороллор этэ. Саха сирин үрдүнэн 74 сиэйэлкэ, 42 от охсор, 108 бурдук быһар массыына, 71 бурдук сынньар массыына, 345 веялка баара.

Бырамыысыланнас кустарнай уонна кустарнай аҥардаах бытархай тэрилтэлэртэн турара. 1910 с. 97 кустарнай тэрилтэ баара, ол иһигэр 12 паровой уонна 65 атынан бурдук сынньар, 9 маһы таҥастыыр мастарыскыай, пиибэ буһарар, мыыла буһарар уонна үс тириини таҥастыыр собуот. Саха сирин үрдүнэн Дьокуускай к. эрэ биир 180 кВт кыра кыамталаах уот станцията үлэлиирэ. Сиртэн хостонор баай эмиэ илиинэн хостонор этэ: тууһу Кэмпэндээйигэ уонна Пеледуйга, кыһыл көмүһү Алдаҥҥа уонна Бүлүүгэ, сибиньиэһи уонна үрүҥ көмүһү Үөһээ Дьааҥыга уонна таас чоҕу Хаҥаласка хостууллара.

Саха АССР экэниэмикэ сайдыыта

1928 с. саҕалаан СССР сайыннарыы судаарыстыба экэниэмикэтин тэтимнээхтик сайыннарар сыалтан биэс сыллааҕы былаанынан ыытыллыбыта. Сайдыы биэс сыллаах былааныгар көһүү бастатан туран, ыарахан бырамыысыланнас хаалан иһэрин быһыытынан дойдуну сайыннарар кыһалҕанан салайтаран киирбитэ. Сэбиэскэй Сойуус аграрнай тииптээх дойдуттан индустриальнай судаарыстыбаҕа кубулуйуохтааҕа. Куораттарга быраамысыланнас сайдыытын атахтыыр биир сүрүн төрүөтүнэн ас-үөл кырыымчыга буолбута, бытархай бааһынай хаһаайыстыбалар куораты аһынан-үөлүнэн толору хааччыйар кыахтара суоҕа. Ити кыһалҕаны дэриэбинэҕэ уонна куоракка баайы-дуолу былааннаан тэҥинэн үллэрэн быһаарыахха сөбө, ол социализм кэнсиэпсийэтигэр сөп түбэһэр этэ. Ону таһынан тыа хаһаайыстыбатын улахан аҥаарыгар коллективизация ыытыллыбыта.

Бастакы пятилеткалар бырамыысыланнас сайдыытыгар анаммыттара, онтон кэлээччилэр атын салааларга туһаайыллыахтаахтара. СССР историятыгар барыта 13 биэс сыллаах былаан үлэлээбитэ.

Сэрии иннинээҕи пятилетка сылларыгар Саха сиригэр модун уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уонна олоххо-дьаһахха уларыйыылар киирбиттэрэ. 1940 с. бырамыысыланнас бородууксуйатын уопсай кээмэйэ 1922 с. таһымын 40 төгүл куоһарбыта.

Саха сирэ Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар

1941-1945 сс. саха дьоно Дойдуларын көҥүлүн уонна тутулуга суох буолуутун туруулаһан Аҕа дойду Улуу сэриитигэр түмсүүлээх дьиэ кэргэн курдук кыттыбыттара.

Сэрии саҕаланарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 415 тыһ. кэриҥэ киһи олорор этэ. Фроҥҥа 63 тыһ. саха барбыта – сааны-саадаҕы тутар кыахтаах улахан эр киһи барыта кэриэтэ. Биир дойдулаахтарбыт бары фроҥҥа барытыгар сэриилэспиттэрэ, үгүстэрэ хорсун санаа уонна геройдуу быһыы холобурунан буолбуттара. Фроҥҥа барбыт дьонтон 40 тыһ. кэриҥэ киһи дьиэтигэр эргиллибэтэҕэ.

Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар хорсун быһыыларын уонна бойобуой дьайыыларын иһин 25 саха Сэбиэскэй Сойуус уонна Россия Федерациятын Геройун аатын ылбыта, 5 киһи Сэбиэскэй Сойуус Геройун анал аатыгар тэҥнэһэр Албан аат уордьан толору кавалерынан буолбута. 10 тыһ. тахса киһи сэриигэ хоодуот быһыыларын иһин уордьанынан уонна мэтээлинэн наҕараадаламмыттара.

Саха сирэ сэрии сылларыгар дойдуну кыһыл көмүһүнэн, хорҕолдьунунан, сүлүүдэнэн уонна да атын сиртэн хостонор туһалаах баайынан, күндү түүлээҕинэн, балыгынан хааччыйбыта. Фроҥҥа 40 тыһ. туонна балык ыытыллыбыта, сойуус үрдүнэн таҥастаммыт күндү түүлээх 20% Саха сиригэр оҥоһуллубута. Оборуона пуондатыгар нэһилиэнньэ 150 мөл. солкуобай кэриҥэ суумалаах көҥүл өттүнэн сиэртибэлээһини уонна судаарыстыбаннай сойуом облигациятын хомуйбута, ол үбүнэн икки тааҥка холуонната («Советская Якутия», «Алданский горняк») уонна бойобуой сөмөлүөт үс эскадрильята («Комсомолец Джугджура», «Советский полярник», «Медицинский работник») тутуллан армияҕа ыытыллыбыта. Сэрии ыар сылларыгар Саха сирин үлэһиттэрэ сылаас таҥастаах уонна бэлэхтээх тыһыынчанан баһыылканы ыыппыттара.

Кыайыы иһин киһи ааҕан сиппэт сиэртибэни сиэбитэ уонна мөлүйүөнүнэн киһи олоҕун бэрик гына ылбыта, биһиги аҕаларбыт уонна эһэлэрбит кыайыы туһугар сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Бу сэрии уонна сэрии туһунан өйдөбүл Саха сирин элбэх омуктаах норуотун уопсай историятын быстыспат сорҕото буолар.

Сэрии кэнниттэн Саха сиригэр 50-с сылларга алмаастаах сири арыйыы бырамыысыланнас тэтимнээхтик сайдарыгар төһүү күүс буолбута. Мирнэй оройуонугар ыытыллыбыт геологическай чинчийии түмүгэр 1954 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр «Зарница» кимберлит туруупкатыгар Сэбиэскэй Сойууска бастакы алмаас көстүбүтэ. Алмааһы хостуур бырамыысыланнаһы тэрийэргэ Сэбиэскэй Сойуус бары өрөспүүбүлүкэлэрэ күргүөмүнэн кыттыбыттара. Алмааһы хостооһун өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин тутаах салаатынан буолбута уонна күн бүгүнүгэр диэри Саха сирин бүддьүөтүн дохуотун сүрүн төрүтүнэн буолар. Саха сиригэр Мирнэй, Айхал, Удачнай курдук саҥа куораттар үөскээбиттэрэ.

Алмааһы хостооһун энергетическэй тирэҕин чыпчаалынан ирбэт тоҥ үрдүгэр тутуллубут аан дойдуга соҕотох уунан барар уот станцията буолбута – 1954-1964 сс. өрөспүүбүлүкэҕэ биир бөдөҥ тутуунан буолбут Бүлүүтээҕи ГЭС.

Өрөспүүбүлүкэ олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайдыытыгар биир бэлиэ миэстэни Нерюнгритааҕы таас чохтоох сири арыйыы ылар. 1975 сылтан Соҕуруулуу-Саха сирин сирдээҕи-уоттааҕы оҥорон таһаарар холбоһугу тэрийии саҕаламмыта. Манна Нерюнгри куората тэриллибитэ. Чох хостонуоҕуттан Саха сирин соҕуруу өттүгэр тимир суола – Амур-Саха сирэ магистраль баар буолбута. Тимир суол билигин Өлүөнэ өрүс уҥа кытылынан Аллараа Бэстээххэ кэлэн турар.

Чоҕу, гааһы хостооһун уонна электроэнергетика хайысхалара тэтимнээхтик сайдан барбыттара. 1986 сыллаахха электрическэй энергияны оҥорон таһаарыы көрдөрүүтэ 6835,7 мөл. кВт ч буолбута, чоҕу хостооһун – 15,8 мөл. туонна, гааһы хостооһун – 1148 мөл. куб. м.

Ону тэҥэ тутуу матырыйаалын оҥорор таһаарар бырамыысыланнас күүскэ сайдыбыта. Бу кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ керамзиты, дьиэ эркинигэр аналлаах матырыйааллары, тимир-бетон оҥоһуктары уонна дэтээллэри, итиэннэ тутууга сыһыаннаах атын матырыйааллары оҥорон таһаарар кыахтаммыта.

САССР тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы

Өрөспүүбүлүкэ аптаныамыйаны ылыныаҕыттан тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын төрдүттэн уларыппыт тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар улахан уларыйыылар буолуталаабыттара. 1924–1928 сылларга сир саҥалыы үллэһиллибитэ, онтон 1929 сыллаахха сир реформата ыытыллан, ол түмүгэр тыһыынчанан ахсааннаах дьоҕус бааһынай хаһаайыстыбалар баар буолбуттара. Дойду салалтата дьоҕус хаһаайыстыбалар түргэнник сайдар уонна нэһилиэнньэ күннэтэ улаатар наадыйыытын толуйар кыахтара суоҕун учуоттаан туран, сири оҥорууну тэтимнээхтик сайыннарар туһуттан, 1931–1937 сылларга тыа хаһаайыстыбатын маассабай холбоһуктааһыны тэнитэр. Бу быһаарыныы ас-үөл кыһалҕатын быһаарыахтааҕа, чуолаан, килиэп тиийбэт буолуутун, итиэннэ туорахтаах культураҕа уонна кыылы-сүөлү иитиигэ баар кыһалҕалары суох оҥоруохтааҕа.

Ол курдук, 1940 сылга диэри 932 холкуос баар буолбута. Массыына-тыраахтар ыстаансыйатын тиһигин тэнитии оҥоһуллан, ыһыы сирин иэнэ кэҥээбитэ, сири таҥастааһын култуурата үрдээбитэ, тыа хаһаайыстыбатын техническэй базатын тэрийии бастакы олуга ууруллубута.

1960–1970 сылларга холкуостар уларыйан сопхуостарга кубулуйбуттара. Сопхуостар сыыйа-баайы холкуос-кэпэрэтиип көрүҥүнэн хаһаайыстыбаны салайыыны үтүрүйэн барбыттара. 1974 сылга диэри холкуостары бүтүннүү суох оҥоруу түмүгэр уонна салгыы сопхуостары бытарытыы кэннэ кинилэр ахсааннара 1985 сылга 116 тэҥнэспитэ.

САССР тыа хаһаайыстыбата бөдөҥ үрдүк механизацияламмыт салаа буолбута. 1987 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар 6300 тахса тыраахтар, 400-чэкэ бурдук хомуйар комбайн баара, үрдүк уонна орто идэлээх үөрэхтээх 6 тыһ. тахса исписэлиис үлэлиирэ.

Материальнай-техническэй база сыллата хаҥаан испитэ. Холобур, аҥардас 1986 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатыгар 1700 кэриҥэ тыраахтар уонна массыына, 6300 тахса оту хомуйар, сир үрүт араҥатын таҥастыыр уонна атын холбонон состоруллар техника бэриллэн турар.

Ити кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатын саҥа агробырамыысыланнай салаалара баар буолбуттара. Ол курдук, сибиинньэни уонна көтөрү иитэр баабырыкалар арыллыбыттара, туорахтаах, сүөһү сиир, сиилэс культуралара ыһыллар, оҕуруот аһын уонна силис астаах үүнээйи арааһа олордуллар буолбуттара.

1986 сыллаахха 1965 сылы кытта тэҥнээтэххэ хаһаайыстыбалар бары категорияларынан эти бэлэмнээһин 64 %, үүт – 37 %, хортуоппуй – 2,2 төгүл, оҕуруот аһа – 2,3 төгүл үрдээбит. Бу кэмҥэ судаарыстыба атыылаһыыта эмиэ улааппыт: эт – 92 %, үүт – 62 %, хортуоппуй – 5,8 төгүл, оҕуруот аһа – 3,9 төгүл.

Тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйата хаһаайыстыба бары категорияларынан, 1965 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 57 % үрдээбит, ол иһигэр сири оҥорууттан ылыллар бородууксуйа – 59 % уонна сүөһү иитиититтэн ылыллар бородууксуйа – 57 %. Саха сирин тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйата үрдээбитин туоһулуур дьиҥнээх сыыппара маннык этэ.

САССР экэниэмикэтин сайыннарыы түмүктэрэ

Уопсайынан 1986 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ быраамысыланнас бородууксуйата 1980 сылы кытта тэҥнээтэххэ 1,4 төгүл, 1970 сылы кытта – 2,3 төгүл үрдээбит. Өссө үрдүк көрдөрүү туһааннааҕынан чох бырамыысыланнаһыгар – 6,8 төгүл уонна 18 төгүл, электроэнергетикаҕа – 1,9 төгүл уонна 6,7 төгүл, гаас бырамыысыланнаһыгар – 1,9 төгүл уонна 7,7 төгүл ситиһиллибитэ.

Үлэ оҥорумтуотун үрдэтии оҥорон таһаарыы үрдүүрүгэр сүрүн төрүөт буолбута. Ол курдук, 1986 сыллаахха бырамыысыланнас эйгэтигэр үлэ оҥорумтуота 1980 сылы кытта тэҥнээтэххэ 11 %, онтон 1970 сылы кытта – 50 % улааппыт. Бу сыыппаралар бүгүн даҕаны ситиһиллибэт муҥутуур чыпчаал буолаллар.

Билиҥҥи кэмҥэ ханнык баҕарар дойдуга экэниэмикэ үрдээһинин көрдөрүүтэ сылга 3 % тиийэрэ баҕалаах. Холобур, Бүтүн аан дойду экэниэмикэтин локомотивынан биллэр КНР экэниэмикэтин үрдээһинэ 2022 сылга 5-5,5 % буолар кэриҥнээх. Бу көрдөрүүнү Европа да, АХШ да ситиһэр кыахтара суох.

Түмүктээн эттэххэ, Саха сирэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ анал туругун ылыаҕыттан экэниэмикэ өттүнэн сайдыытыгар биллэр-көстөр ситиһиилэммитэ. 1986 сыллаахха бырамыысыланнас эйгэтигэр оҥорон таһаарыы 1940 сылы кытта тэҥнээтэххэ 43,4 төгүл, онтон 1913 сылы кытта ­– 603 төгүл үрдээбитэ.

САССР үлэһит дьоно дойду сайдыытыгар сүҥкэн кылааттарын киллэрэн тураллар. Таһаарыылаах үлэлэрин иһин өрөспүүбүлүкэттэн 76 киһи Социалистическай үлэ Геройун аатын сүкпүттэрэ. Саха сирэ хаһаайыстыбаннай уонна культурнай тутуулары ыыппытын иһин 1957 сыллаахха Ленин уордьанынан, 1972 сыллаахха Саха АССР тэриллибитэ 50 сылынан – Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин уордьанынан уонна ССРС тэриллибитэ 50 сылынан – Норуоттар доҕордоһууларын уордьанынан бэлиэтэммитэ.

Аныгыс ыстатыйаҕа өрөспүүбүлүкэ олох-дьаһах, култуура өттүнэн уонна уопсастыбаннаһын сайдыытыгар ситиһиилэр тустарынан сырдатыллыаҕа.

А.И. Еремеев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ.