Алексей Еремеев о становлении и развитии новой формы государственности Якутии

Создание первой формы государственности Якутии — Якутской Автономной Советской Социалистической Республики – стало для народов, населяющих Якутию, событием громадного исторического значения, позволило им достичь множества творческих, социальных, экономических высот. Значимость и судьбоносность якутской автономии в составе РСФСР нисколько не умаляется даже несмотря на переоценку некоторых аспектов истории советского периода.

Однако специфика государственной власти, сложившаяся к концу существования СССР, выражалась в том, что многие важные сферы, такие как связь, транспорт, высшее и среднее специальное образование и т. д., оставались в непосредственном ведении СССР и РСФСР. К самостоятельному ведению автономной республики «сверху» был отнесен сильно ограниченный круг вопросов, которые АССР решала также под контролем РСФСР. Вопросов, составлявших сферу исключительного ведения АССР, практически не существовало.

В хозяйственной сфере возможности автономной республики были очень ограниченными, большинство промышленных предприятий республики подчинялись отраслевым союзным министерствам, объединениям, комбинатам и т.п. Даже предприятия местного значения относились к соответствующему отраслевому ведомству РСФСР и управлялись совместно. Лишь управление и руководство сельским хозяйством и бытовым обслуживанием населения осуществлялось через ведомства Совета Министров АССР. Это существенно снижало возможности автономных республик в собственном развитии.

С середины 1980-х годов в СССР начались кризисные явления, связанные с падением темпов социально-экономического роста, снижением эффективности общественного производства, продуктивности сельского хозяйства, приведшие к периоду перестройки в 1985–1991 гг. – масштабным переменам в идеологии, экономической и политической жизни. Эти реформы провалились, их цели не были достигнуты. Центральная власть утратила контроль над инициированными процессами, критические последствия перестройки привели к невозможности создания нового федеративного государственного устройства СССР, в котором должны были быть кардинально расширены полномочия как союзных, так и автономных республик. Все это привело в 1991 г. к распаду СССР.

Декларация о государственном суверенитете Якутии

В результате всех этих процессов 12 июня 1990 г. на I Съезде народных депутатов РСФСР подавляющим большинством голосов была принята Декларация о государственном суверенитете РСФСР. В ней подтверждалась необходимость существенного расширения прав автономных республик, автономных областей, автономных округов, краев и областей РСФСР.

Вслед за Россией 27 сентября 1990 г. Верховный Совет ЯАССР XII созыва принял Декларацию о государственном суверенитете Якутской-Саха ССР, с которой начался новейший этап развития государственности Якутии.

Декларация объявила государственный суверенитет Якутии как государства в составе обновленной РСФСР. В Декларации было особо отмечено, что предыдущий статус автономной республики не соответствовал основополагающим принципам правового государства, ограничивал права республики и тормозил ее социально-экономическое развитие.

В соответствии с новым статусом республики были определены и ее новые цели: стать полновластным хозяином на своей земле, распоряжаться ее природными ресурсами, проводить самостоятельную внутреннюю социально-экономическую политику, возрождать традиционную духовную культуру народов республики. При этом Республика Саха (Якутия) всегда позиционировала себя как равноправный субъект федеративного Российского государства и осознавала, что ее подлинный экономический, социальный, культурный и духовный расцвет возможен исключительно как неотъемлемой части России.

Становление новой модели государственности Якутии

Период становления новой модели государственности Якутии неразрывно связан с именем первого Президента Республики Саха (Якутия) М.Е. Николаева. Он активно проводил принципиальную политику по вопросам федерализма и развития федеративных отношений в Российской Федерации. Под его руководством Республика Саха (Якутия) принимала непосредственное участие в обновлении и развитии российской модели федеративного государства, строила и укрепляла национальную государственность республики в рамках Российской Федерации.

Одним из главных итогов политики М.Е. Николаева стало подписание 31 марта 1992 г. Федеративного договора. Михаил Ефимович являлся убежденным сторонником подписания Федеративного договора и сохранения России как единого государства, справедливо полагая, что это является безальтернативным путем к единству и процветанию государства.

Принципы федеративного устройства государства, установленные Федеративным договором 1992 г., отразились в Конституции Российской Федерации, принятой на Всенародном референдуме 12 декабря 1993 г. Основной закон России стал прочной основой современной российской государственности, стабильного и сильного федеративного государства.

Необходимо отметить, что последовательная позиция, вся деятельность М.Е. Николаева – патриота нашей республики и России – с самого начала была направлена на укрепление нашего общего дома – Российской Федерации. Не случайно подписание Федеративного договора 31 марта 1992 г. предшествовало принятию Конституции Республики Саха (Якутия). Это было продиктовано осознанием того, что для Якутии государственное единство с Россией – общая историческая судьба, уважение к деяниям наших предков, любовь к Отечеству, стремление к процветанию России, в состав которой Якутия вошла ровно 390 лет назад.

Основополагающей вехой построения новой модели государственности Якутии стало принятие 4 апреля 1992 г. Конституции (Основного закона) Республики Саха (Якутия). Она закрепила основы общественного строя, национально-территориальную организацию республики, принципы организации и деятельности органов государственной власти, основные принципы избирательной системы и правосудия, официально устанавливала, что земля, ее недра и другие природные ресурсы используются и охраняются как основа жизни и деятельности народа Республики Саха (Якутия).

Следующим важнейшим, корневым вопросом жизнеустройства новой государственности республики стал вопрос собственности. Без собственности все предпринятые в предыдущем шаги грозили превратиться в бессодержательное декларирование. На разных уровнях власти страны были влиятельные противники распределения государственной собственности между Россией и Якутией. Многогранная и сложная работа по убеждению высшего руководства страны в необходимости договориться и определить собственников завершилась подписанием 25 ноября 1992 г. Соглашения о разграничении государственной собственности между Российской Федерацией и Республикой Саха (Якутия).

Громадным достижением Якутии стала передача в государственную собственность республики объектов промышленности, связи, транспорта. Республика стала владеть такими крупными предприятиями, как «Якутуголь», «Якутлес», «Якутскэнерго», «Якутгазпром», «Сахателеком», а также всеми разрабатываемыми и разведанными месторождениями алмазов, золота, нефти, газа и каменного угля. Якутия получила право выкупать по себестоимости 20 % ювелирных алмазов и 10 % золота, добытых в республике. Второй большой победой стало создание акционерной компании «Алмазы России – Саха» (АЛРОСА), соединившей в одну цепочку добычу, оценку и реализацию драгоценных камней. С тех пор Якутии и ее улусам принадлежат 33 % акций компании. Все это дала возможность якутянам создавать свои алмазогранильные и ювелирные предприятия.

Важнейшим этапом в развитии федеративных отношений и укреплении государственного статуса Республики Саха (Якутия) явилось подписание 29 июня 1995 г. Договора о разграничении предметов ведения и полномочий между органами государственной власти Российской Федерации и органами государственной власти Республики Саха (Якутия), а также 15 межправительственных соглашений к Договору, заложивших основы экономических взаимоотношений России и Якутии.

В новом государственно-правовом статусе, с новым объемом своих полномочий, признанных Федеративным договором 1992 г. и Конституцией Российской Федерации 1993 г., Республика Саха (Якутия) сумела пережить относительно спокойно 90-е годы, сохранив социальную стабильность, межнациональный мир и согласие. Появились стимулы для национального возрождения и развития национальной культуры, сфер образования и здравоохранения. Экономическая самостоятельность республики позволила создать Целевой фонд будущих поколений, на средства которого были построены многие социальные объекты: школы, корпус факультетов естественных наук ЯГУ, хореографическое училище, аэровокзал, Саха театр и другие. Были созданы международный фонд «Дети Саха-Азия», крупнейший Национальный фонд возрождения «Бар±арыы». Построены Национальный центр медицины, Высшая школа музыки, Дворец спорта «50 лет Победы» и множество других спортивных объектов.

Таким образом, благодаря выдающейся деятельности основоположника современной Якутии М.Е. Николаева и принятым фундаментальным документам, прежде всего Соглашению о разграничении собственности, была заложена прочная основа дальнейшего социально-экономического развития Республики Саха (Якутия). Полученная в то время собственность стала базой и основным капиталом для развития современных отраслей экономики Якутии.

Достижения Республики Саха (Якутия)

Успехи и достижения новой формы государственности – Республики Саха (Якутия) умножали и укрепляли возглавлявшие Якутию В.А. Штыров (2002–2010 гг.) и Е.А. Борисов (2010–2018 гг.).

Под руководством Штырова В.А. республика вышла на новый уровень промышленного развития. Республика Саха (Якутия) первой среди субъектов Российской Федерации утвердила на федеральном уровне стратегические документы социально-экономического развития – Схему комплексного развития производительных сил, транспорта и энергетики Республики Саха (Якутия) до 2020 года и крупнейший инвестиционный проект «Комплексное развитие Южной Якутии». Были введены в эксплуатацию важнейшие инфраструктурные объекты: Светлинская ГЭС и Талаканская ТЭС; развитие получили Амуро-Якутская железная дорога, федеральные автодороги «Вилюй» и «Колыма»; проведен магистральный газопровод в заречную группу улусов через реку Лену и построена первая очередь магистрального нефтепровода «Восточная Сибирь – Тихий океан».

Е.А. Борисов продолжил диверсификацию экономики республики, основанную на новых отраслях промышленности, и взял курс на совершенствование инвестиционной политики, создание институтов развития и поддержку малого и среднего бизнеса. В годы его руководства республикой введен в строй газопровод «Сила Сибири» в Китай из месторождений Якутии и Иркутской области, построена Якутская ГРЭС-2, освоены нефтегазовые месторождения Западной Якутии, созданы территории опережающего социально-экономического развития. В этот период значительно увеличены расходы на поддержку сельского хозяйства, принят республиканский закон о развитии сельского хозяйства Якутии.

Реализованные при предыдущих главах республики глобальные проекты стали ключевыми для развития Якутии и всего Дальнего Востока.

Сегодня развитие нашей республики продолжается под руководством А.С. Николаева. Принят указ о стратегических направлениях социально-экономического развития Республики Саха (Якутия), а также указы, определившие стратегию республики в сфере образования, сельского хозяйства, инновационного и цифрового развития. Глава Якутии проводит политику создания условий для развития высокотехнологичных отраслей бизнеса, местного производства, секторов цифровой и креативной экономики, человеческого капитала.

За последние десятилетия Республика Саха (Якутия) достигла высоких результатов. Основной индикатор экономического развития – валовой региональный продукт (ВРП) в физических объемах увеличился в 16 раз с 2000 г. Так, ВРП республики в 2000 г. составлял 82 млрд рублей, в 2010 г. – 387 млрд рублей, в 2015 г. – более 747,5 млрд рублей, а по итогам 2021 г. объем ВРП составил 1 трлн 300 млрд рублей.

Промышленное производство в республике за последние пять лет ежегодно показывало рост в 7–12 %, что превышало среднероссийские 2–3 % в год. В итоге сегодня Якутия занимает лидирующие позиции по объему ВРП, инвестициям и налоговым поступлениям и формирует 20 % совокупного объема ВРП Дальнего Востока России.

Якутия стала одним из наиболее перспективных регионов России для инвестиционной деятельности. В настоящее время в республике реализуются крупные мегапроекты в сфере добычи полезных ископаемых и энергетики, создано две территории опережающего развития (ТОР «Индустриальный парк «Кангалассы» и ТОР «Южная Якутия»).

В 2021 г. обновлены исторические максимумы добычи в республике полезных ископаемых: угля – 31 млн тонн, золота – 42 тонны, нефти – 17,2 млн тонн. Для сравнения, в 2000 г. добыча угля составила 10 млн тонн, золота – 17,3 тонны, нефти – 344,8 тыс. тонн.

Якутия является единственным регионом в России, где принят уникальный закон об этнологической экспертизе, благодаря действию которого оценивается ущерб, наносимый исконной среде обитания коренных малочисленных народов Севера в результате деятельности недропользователей.

Власти республики заключают взаимовыгодные соглашения с крупными компаниями-недропользователями, такими как «АЛРОСА», «Полиметалл», «Колмар», «Сургутнефтегаз», «Транснефть» и другими о социально-экономическом сотрудничестве. Компании берут на себя обязательства по программам финансирования производственной и социальной инфраструктуры, сохранению рабочих мест, по заработной плате, дополнительному финансированию национальных и региональных социальных программ, благотворительности, устанавливаются договорные отношения с общинами КМНС.

В Республике Саха (Якутия) ведется комплексная работа по социально-экономическому развитию сельских территорий, включая мероприятия по созданию благоприятных условий для проживания в сельской местности, повышению уровня занятости и обеспечению материальной стабильности сельских жителей.

Мощный импульс для развития экономики и социальной сферы республика сегодня получает от реализации 44 региональных проектов, включенных в состав 11 национальных проектов России, инициированных Президентом Российской Федерации В.В. Путиным. Национальные проекты позволяют решить множество задач, начиная от создания благоприятных условий для занятий спортом, новых возможностей для бизнеса, получения качественного образования и медицинской помощи, заканчивая сохранением экологии. С каждым годом увеличиваются суммы финансирования этих проектов, за 3 года на реализацию нацпроектов в республике выделено свыше 94 млрд рублей.

Устойчивость основных секторов экономики обеспечивает стабильный прирост доходов государственного бюджета республики: в 2021 г. они составили уже более 320 млрд рублей. Это позволяет руководству республики придать бюджету социально ориентированный характер: доля социальных расходов в бюджете составляет 56 %. На 1 января 2022 г. финансирование образования, культуры, здравоохранения, социальной политики и спорта из бюджета республики составляет более 190 тысяч рублей на одного жителя республики, что является одним из самых лучших показателей в Российской Федерации.

С момента обретения Якутией экономической самостоятельности активно развивается социальная инфраструктура. Только за последние пять лет простроено 249 социальных объектов: 44 школы и 2 объекта профессионального и дополнительного образования, 7 зданий учреждений социального обеспечения, 90 детских садов, 35 культурных, 46 медицинских и 25 спортивных объектов.

Растут доходы населения республики: реальная заработная плата с 2010 г. выросла в 1,5 раза, денежные доходы – на 14,2 %, реальный размер пенсии – на 25,5 %. И самое важное – ожидаемая продолжительность жизни увеличилась с 63,7 лет в 2000 г. до 71 года, что объективно является лучшим показателем среди регионов Дальнего Востока.

Дальнейшее развитие Якутии связано с реализацией собственной Стратегии социально-экономического развития до 2032 г. с целевым видением до 2050 г., в которой целевыми задачами являются: устойчивый рост реальных доходов населения, развитие конкурентоспособных базовых отраслей экономики и несырьевых экспортно-ориентированных отраслей.

В условиях осложнения международной обстановки и беспрецедентного санкционного давления западных стран Россия проводит политику «поворота на Восток», последовательно укрепляет торгово-экономические связи в Азиатско-Тихоокеанском регионе, который превращается в центр передовой экономической активности и международного сотрудничества. Дальний Восток и вся Сибирь становятся основным драйвером экономического роста России в XXI веке.

Якутия, как часть Дальнего Востока, всегда была ориентирована на торговлю с Восточной Азией: сегодня Якутия торгует нефтью и газом с Китаем, углем с Японией, Китаем и Южной Кореей, алмазами с Индией. Цветные металлы, сурьма и другие экспортные товары всегда находили своего покупателя в Азии. Золото, серебро и редкоземельные металлы, имеющие большую стоимость на мировых рынках, продолжат пополнять валютные запасы страны. Это позволит нам пройти сложный период без большого ущерба.

Таким образом, Якутия прошла путь от отсталой национальной окраины до одного из динамично развивающихся регионов Российской Федерации. Сто лет назад Максим Аммосов, Платон Ойунский, Исидор Барахов, Степан Аржаков и их соратники видели будущее Якутии в составе России как развитого в социально-экономическом и культурном отношении региона. По результатам комплексной экспедиции Академии наук СССР 1925–1930 годов были намечены перспективы развития нашей республики на десятилетия вперед. Развитие базовых отраслей в последние 30 лет продолжает реализацию планов основателей республики по комплексному социально-экономическому развитию Якутии.

Республика Саха (Якутия) встречает 100-летие образования Якутской АССР в статусе равноправного субъекта Российской Федерации, который обладает большим потенциалом как для собственного развития, так и для весомого вклада в развитие и процветание нашей великой Родины – Российской Федерации.

А.И. Еремеев, Председатель Государственного Собрания (Ил Тумэн)

Республики Саха (Якутия)

САХА СИРИН СУДААРЫСТЫБАННАҺЫН САҤА КӨРҮҤҮН – САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ҮӨСКЭЭҺИНЭ УОННА САЙДЫЫТА

Саха сирин судаарыстыбаннаһын бастааҥҥы көрүҥүн – Саха Аптаныамыйалаах Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийии Саха сиригэр олохсуйан олорор омуктарга, кинилэр уус-уран, олох-дьаһах, экэниэмикэ өттүнэн сайдалларыгар улахан сабыдыалы оҥорбут историческай суолталаах бэлиэ түгэн буолбута. Билигин сэбиэскэй кэм историятын сорох өрүттэрин саҥалыы сыаналаан көрдөххө даҕаны РСФСР иһинэн саха автономиятын тэрийии үгүс омук дьылҕатын үчүгэй өттүгэр уларыппыт суолтата кыратык да намтатыллыбат.

Ол гынан баран, ССРС бүтүүтүн диэки үөскээбит судаарыстыбаннай былаас сибээс, тырааныспар, үрдүк уонна орто анал үөрэх уонна да атын тыын суолталаах боппуруостары ССРС уонна РСФСР быһаччы бэйэлэрэ салайан олорбуттара диэн хайысханы тутуһара. Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ салайарыгар «үөһэттэн» олус аҕыйах боппуруос анаммыта, ону даҕаны САССР РСФСР хонтуруолунан эрэ быһаарара. Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ чуолаан бэйэтэ салайар эйгэтигэр сыһыаннаах боппуруос суоҕун кэриэтэ этэ.

Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ хаһаайыннааһын эйгэтигэр быһаарар кыаҕа эмиэ олус кыра этэ, өрөспүүбүлүкэ үгүс бырамыысыланнай тэрилтэлэрэ сойуус тустаах министиэристибэлэрин, холбоһуктарын, кэмбинээттэрин уонна да атын уорганнарын салайыыларыгар киирэллэрэ. Оннооҕор олохтоох суолталаах тэрилтэлэр РСФСР тустаах биэдэмистибэлэригэр сыһыаннаахтара уонна кыттыгас салайыыга сылдьаллара. Тыа хаһаайыстыбатын уонна нэһилиэнньэни олох-дьаһах өттүнэн көрүүнү-истиини салайыы уонна дьаһайыы эрэ АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин биэдэмистибэтин нөҥүө олохтонор этэ. Ол барыта аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ сайдар кыаҕын биллэрдик намтатара.

1980-с сыллар ортолоруттан Сэбиэскэй сойууска олох-дьаһах уонна экэниэмикэ сайдыытын тэтимин бытаарыытын, уопсастыбаннай үлэ көдьүүһүн, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарар кыаҕын намтааһынын кытта сибээстээх быстарыы үөскээн, 1985–1991 сыллардаахха бүтүн дойду үрдүнэн уопсастыба өйүн-санаатын, экэнэмиичэскэй уонна бэлиитичэскэй олоҕу уларыта тутуу саҕаламмыта. Ол уларытыы сатамматаҕа, былаас туруоруммут сыалын-соругун ситиспэтэҕэ. Киин былаас бэйэтэ көҕүлээбит хамсааһынын хонтуруоллуур күүһүн сүтэрэн, сойуус, ону тэҥэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ боломуочуйаларын дьоһуннаахтык кэҥэтэр соруктаах ССРС саҥа федеративнай судаарыстыбаннай тутулун тэрийии кыаллыбатаҕа. Ол барыта 1991 сыллаахха ССРС эстиитигэр тиэрдибитэ.

Саха сирин судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация

Ити хамсааһын түмүгэр 1990 сыллаахха бэс ыйын 12 күнүгэр РСФСР бар дьонун дьокутааттарын I Съеһигэр куолас баһыйар өттүн ылан, РСФСР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыныллыбыта. Ол Декларацияҕа РСФСР аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэлэрин, аптаныамыйалаах уобаластарын, аптаныамыйалаах уокуруктарын, кыраайдарын уонна уобаластарын бырааптарын биллэрдик кэҥэтэр тоҕоостооҕо бигэргэтиллибитэ.

Арассыыйа кэнниттэн 1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ Саха ССР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларацияны ылыммыта. Онтон ыла Саха сирин судаарыстыбаннаһын сайдыытын саҥа кэрдиис кэмэ саҕаламмыта.

Декларация Саха сирин судаарыстыбаннай суверенитетын саҥалыы тэриллибит РСФСР састаабыгар киирэр судаарыстыба быһыытынан биллэрбитэ. Бу иннинэ ылыныллыбыт аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ анал туруга судаарыстыба быраап өттүнэн төрүт суолталаах тускулларыгар сөп түбэспэтэ, өрөспүүбүлүкэ быраабын хааччахтыыра уонна олох-дьаһах, экэниэмикэ өттүнэн сайдыытын атахтыыра Декларацияҕа чопчу ыйыллыбыта.

Саҥа анал турукка олоҕуран өрөспүүбүлүкэ саҥа сыала-соруга быһаарыллыбыта. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сиригэр-уотугар толору бырааптаах бас билээччи буоларга, айылҕатын баайын бэйэтэ дьаһайарга, тутулуга суох иһинээҕи социальнай-экэнэмиичэскэй бэлиитикэни олохтуурга, норуоттарын төрүт үгэстэрин, култуураларын чөлүгэр түһэрэргэ сорук туруоруммута. Ону тэҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа федеративнай судаарыстыбатын тэҥ бырааптаах субъега буоларын мэлдьи тутуһара уонна Арассыыйа быстыспат сорҕото буоллаҕына эрэ экэниэмикэ, олох-дьаһах, култуура уонна өй-санаа өттүнэн дьиҥнээхтик силигилии сайдар кыахтааҕын өйдүүрэ.

Саха сиригэр судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн үөскээһинэ

Саха сиригэр судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн үөскээһинэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев аатын кытта быстыспат ситимнээх. Кини Арассыыйаҕа федерализм уонна федеративнай сыһыаннаһыылары сайыннарыы боппуруостарыгар сүрүн бэлиитикэни көхтөөхтүк ыыппыта. Арассыыйа федеративнай судаарыстыбатын көрүҥүн саҥатытыыга уонна сайыннарыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ быһаччы кыттыыта, Россия Федерациятын чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ национальнай судаарыстыбаннаһын тэрийии уонна бөҕөргөтүү кини салалтатынан барбыта.

М.Е. Николаев үлэтин биир сүрүн түмүгүнэн 1992 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр Федеративнай дуогабары баттаһыы буолбута. Михаил Ефимович Федеративнай дуогабары баттаһыы оруннааҕын өйүүр уонна Арассыыйа биир сомоҕо судаарыстыба быһыытынан хааллаҕына эрэ дойдубут сомоҕо күүстээх уонна сайдыылаах судаарыстыба буоларыгар бигэтик эрэнэр салайааччы буоларын быһыытынан улахан болҕомтотун онно уурбута.

1992 сыллааҕы Федеративнай дуогабарынан олохтонуллубут судаарыстыба федеративнай тутулун тускуллара 1993 сыллаахха ахсынньы 12 күнүгэр дойду үрдүнэн ыытыллыбыт референдумунан ылыныллыбыт Арассыыйа Конституциятыгар ыйыллыбыттара. Арассыыйа Сүрүн сокуона дойдубут билиҥҥи судаарыстыбаннаһын, туруктаах уонна күүстээх федеративнай судаарыстыба бигэ тирэҕэ буолбута.

Өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйа патриота М.Е. Николаев утумнаах үлэтэ хара маҥнайгыттан биһиги алаһа дьиэбит – Арассыыйа бөҕө-таҕа судаарыстыба быһыытынан сайдарыгар туһаайыллыбытын бэлиэтиэх тустаахпыт. 1992 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр Федеративнай дуогабары баттаһыы кэнниттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун ылыммыппыт мээнэҕэ буолбатах. Саха сиригэр Арассыыйаны кытта биир сомоҕо буолуу – дойду үгүс норуоттарын уопсай дьылҕата, өбүгэлэрбит үлэлэригэр, ситиһиилэригэр ытыктабыл, Аҕа дойдуга таптал, дойдубут үүнэ-чэчирии турарыгар дьулуһуу бэлиэтэ. Өрөспүүбүлүкэбит Төрүт сокуонун ылыныы төрүөтэ итиниэхэ. Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ быйыл номнуо 390 сыла буолар.

1992 сыллаахха муус устар 4 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун ылыныы Саха сиригэр судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн олохтооһун сүрүн суолталаах кэрдиис кэминэн биллэр. Өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай тутула, бэйэтэ омуктаах, сирдээх-уоттаах тэриллии быһыытынан анал туруга, судаарыстыбаннай былаас уорганнарын тэрийии уонна үлэлэрин тускуллара, быыбардыыр тиһик уонна суут-сокуон сүрүн тускуллара Төрүт сокуонунан бигэргэтиллибиттэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олорор үгүс норуот олоҕор-дьаһаҕар быһаччы суолталаах өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун, сирин аннын уонна да атын кини айылҕатын баайын туһаныы уонна харыстааһын Төрүт сокуонунан дьиҥ таһымнаахтык олохтоммута.

Өрөспүүбүлүкэ саҥа судаарыстыбаннаһын олохтооһун өссө биир уһулуччу суолталаах хайысхатынан бас билии боппуруоһа буолбута. Бас билиитэ суох хаалыы, бу иннинэ ыытыллыбыт үлэни барытын халтайга кубулутар кутталламмыта. Дойду былааһын араас таһымыгар Арассыыйа уонна Саха сирин икки ардыгар судаарыстыбаннай бас билиини үллэриини утарсааччылар баар этилэр. Уопсай сүбэнэн бас билээччилэри быһаарар тоҕоостооҕун туһунан дойду салалтатыгар туруорсуу үгүс өрүттээх уустук үлэтин түмүгэр, 1992 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр Судаарыстыбаннай бас билиини Арассыыйа Бэдэрээссийэтин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыгар үллэрэр туһунан Сөбүлэҥҥэ илии баттаммыта.

Бырамыысыланнас, сибээс, тырааныспар эбийиэктэрин өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бас билиитигэр биэрии Саха сирин сүүнэ улахан ситиһиитэ буолбута. Ол курдук, Саха сирин бас билиитигэр «Якутуголь», «Якутлес», «Якутскэнерго», «Якутгазпром», «Сахателеком» курдук бөдөҥ тэрилтэлэр, ону тэҥэ алмаас, кыһыл көмүс, ньиэп, гаас уонна таас чох баайдаах сирдэр киирбиттэрэ. Саха сирэ өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар хостоммут ювелирнай алмаас 20 бырыһыанын уонна кыһыл көмүс 10 бырыһыанын бэйэтин сыанатыгар атыылаһан ылар бырааптаммыта. Иккис улахан ситиһиинэн «Алмазы России – Саха» (АЛРОСА) аахсыйалаах хампаанньаны тэрийии буолбута. Ол хампаанньа тэриллэн күндү тааһы хостооһун, сыаналааһын уонна эргитии биир сүрүҥҥэ түмүллүбүтэ. Ол кэмтэн ыла хампаанньа аахсыйатын 33 % Саха сирин уонна улуустарын бас билиитигэр кэлбитэ. Ити барыта саха дьоно алмаас кырыылыыр уонна ювелирнай оҥоһуктары оҥорор тэрилтэлэри тэрийэллэригэр улахан кыаҕы биэрбитэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин федеративнай сыһыаннаһыыларын сайыннарыы уонна судаарыстыбаннай анал туругун бөҕөргөтүү тутаах түһүмэҕинэн 1995 сыллаахха бэс ыйын 29 күнүгэр Арассыыйа Бэдэрээссийэтин судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын икки ардыгар дьаһайар өрүттэри уонна боломуочуйаны үллэрии туһунан Дуогабары, ону тэҥэ Дуогабар бырабыыталыстыбалар икки ардыларынааҕы 15 сөбүлэҥин баттаһыы буолбута. Ол Арассыыйа уонна Саха сирэ экэниэмикэ боппуруостарыгар бииргэ үлэлээһиннэрин олохтообута.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 1992 с. Федеративнай дуогабарынан уонна 1993 с. Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Конституциятынан билиниллибит саҥа судаарыстыбаннай-правовой анал туруктанан, саҥа боломуочуйаланан дьалхааннаах 90-с сыллары холку соҕустук аһарбыта, олох-дьаһах өттүнэн бигэ буолуу, омуктар икки ардыларыгар эйэлээх сыһыан уонна иллээх буолуу кэһиллибэтэхтэрэ. Омук быһыытынан бэйэни билиниигэ уонна национальнай култуураны, үөрэҕи уонна доруобуйа харыстабылын сайыннарыыга көҕүлүүр күүс баар буолбута. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэ өттүнэн тутулуга суох буолуута Кэлэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын тэрийиигэ кыаҕы биэрбитэ. Бу пуонда үбүгэр-харчытыгар бэрт үгүс социальнай эбийиэк тутуллан үлэҕэ киирбитэ: оскуолалар, СГУ естественнай наукалар факультеттарын куорпуһа, хореографическай училище, аэровокзал, Саха тыйаатыра уонна да атыттар. «Саха-Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы пуонда, «Барҕарыы» чөлгө түһэриигэ аналлаах национальнай пуонда тэриллибиттэрэ. Медицина национальнай киинэ, Муусука үрдүкү оскуолата, «Кыайыы 50 сыла» спорт дыбарыаһа уонна үгүс атын спортивнай эбийиэк тутуллубуттара.

Ол курдук, Саха сирин билиҥҥитин оҥорууга М.Е. Николаев ыыппыт үлэтэ уонна дьоһуннаах докумуоннар ылыныллыылара, чуолаан бас билиини араартааһын туһунан Сөбүлэҥ, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн инники сайдыытыгар бигэ төрүт буолбуттара. Ол кэмҥэ ылыллыбыт бас билии Саха сирин экэниэмикэтин саҥа салааларын сайыннарыыга модьу тирэх уонна сүрүн хапытаал буолбута.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин ситиһиитэ

Судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн – Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыайыыларын уонна ситиһиилэрин Саха сирин араас сылларга салайбыт В.А. Штыров (2002–2010 сс.) уонна Е.А. Борисов (2010–2018 сс.) хаҥаппыттара уонна бөҕөргөппүттэрэ.

В.А. Штыров салалтатынан өрөспүүбүлүкэ бырамыысыланнас өттүнэн сайдыыга саҥа таһымҥа тахсыбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ биир бастакынан олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайдыы стратегическай докумуоннарын – 2020 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин оҥорон таһаарар кыаҕын, тырааныспарын уонна энергетикатын кэлимник сайыннарыы схематын уонна «Саха сирин соҕуруу өттүн кэлимник сайыннарыы» бөдөҥ инвестициялаах бырайыагы федеральнай таһымҥа бигэргэппитэ. Тутаах суолталаах ис тутул эбийиэктэрэ үлэҕэ киирбиттэрэ: Светлайдааҕы ГЭС уонна Талакааннааҕы ТЭС; Амур-Саха сирэ тимир суол, «Бүлүү» уонна «Халыма» федеральнай айан суоллара сайдан барбыттара; гаас Өлүөнэ өрүһү уҥуордаан Илин эҥэр улуустарга тиийбитэ уонна «Илиҥҥи Сибиир – Тихэй океан» («ВСТО») ньиэп магистралын маҥнайгы сүһүөҕэ тутуллубута.

Е.А. Борисов бырамыысыланнас саҥа салааларыгар тирэҕирэр өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин кэҥэтэр үлэни салгыы ыыппыта уонна инвестиция бэлиитикэтин тупсарыыга, сайдыы институттарын тэрийиигэ уонна дьоҕус уонна орто биисинэһи өйөөһүҥҥэ болҕомтотун уурбута. Саха сириттэн уонна Иркутскай уобаластан Кытайга тахсар «Сила Сибири» гаас турбатын ситимэ үлэҕэ киирбитэ, Дьокуускайдааҕы ГРЭС-2 тутуллубута, Саха сирин арҕааҥҥы улуустарыгар ньиэптээх-гаастаах сирдэр арыллыбыттара, урутаан сайдыы сирдэрэ-уоттара тэриллибиттэрэ. Бу кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатыгар үбүлээһин улааппыта, Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарар туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыныллыбыта.

Өрөспүүбүлүкэ инники салайааччыларын кэмнэригэр олоххо киирбит бөдөҥ бырайыактар Саха сирин уонна бүтүн Уһук Илин сайдыытыгар тутаах суолталаннылар.

Бүгүн өрөспүүбүлүкэни сайдыы суолунан А.С. Николаев иилээн-саҕалаан иһэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайдыытыгар стратегическай хайысхалар тустарынан ыйаах ылынылынна, итиэннэ үөрэх, тыа хаһаайыстыбатын, инновационнай уонна цифровой сайдыы эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэ стратегиятын быһаарар ыйаахтарга илии баттанна. Саха сирин Ил Дархана үрдүк технологиялаах биисинэскэ, олохтоох оҥорон таһаарыыга, цифровой уонна креативнай экэниэмикэ сектордарыгар, киһи хапытаалын сайыннарыыга аналлаах усулуобуйаны тэрийэр бэлиитикэни ыытар.

Кэлиҥҥи уон сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ үрдүк көрдөрүүлэри ситистэ. Экэниэмикэ сайдыытын тутаах индикатора – регионнааҕы баалабай бородуукта (ВРП) 2000 сылтан 16 төгүл улаатта. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ ВРП-та 2000 сыллаахха 82 млрд солкуобай, 2010 сылга – 387 млрд солкуобай, 2015 сылга – 747,5 млрд солкуобайтан тахса эбит буоллаҕына, 2021 сыл түмүгүнэн ВРП кэриҥэ 1 трлн 300 млрд солкуобайга тэҥнэстэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнас эйгэтигэр оҥорон таһаарыы кэлиҥҥи биэс сылга сыллата 7–12 % үрдээтэ, бу сыыппара Арассыыйа сыллааҕы орто көрдөрүүтүн 2–3 % куоһарар. Ол түмүгэр Саха сирэ ВРП кэриҥинэн, инвестициянан уонна түһээнтэн киирэр дохуотунан дойдуга инники күөҥҥэ сылдьар, итиэннэ Уһук Илин ВРП-тын түмүллүбүт кэриҥин 20 % ылар.

Саха сирэ инвестиционнай үлэҕэ Арассыыйа кэскиллээх регионнарын ортолоругар киирдэ. Билиҥҥи кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ сиртэн хостонор туһалаах баайы хостооһун уонна энергетика эйгэтигэр бөдөҥ бырайыактар үлэлииллэр, икки урутаан сайдыы сирэ-уота («Кангалассы» Индустриальнай паарка» ТОР уонна «Южная Якутия» ТОР) тэрилиннэ.

2021 сылга өрөспүүбүлүкэ сиртэн хостонор туһалаах баай историяҕа хаалбыт муҥутуур улахан кэриҥин куоһарда: таас чох – 31 мөл. туонна, кыһыл көмүс – 42 туонна, ньиэп – 17,2 мөл. туонна. Тэҥнээн көрдөххө, 2000 сыллаахха таас чоҕу хостооһун 10 мөл. туонна, кыһыл көмүс – 17,3 туонна, ньиэп – 344,8 тыһ. туонна этилэрэ.

Дойду үрдүнэн Саха сирэ этнологическай экспертиза туһунан ылыныллыбыт сокуоннаах соҕотох регион буолар. Бу экспертиза сир аннын туһанааччылар үлэлэрин түмүгэр Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттара түөлбэлээн олорор сирдэригэр оҥоһуллар хоромньуну сыаналыыр.

Өрөспүүбүлүкэ салалтата «АЛРОСА», «Полиметалл», «Колмар», «Сургутнефтегаз», «Транснефть» уонна атын сир аннын туһанар бөдөҥ хампаанньалары кытта олоххо-дьаһахха-экэниэмикэҕэ бииргэ үлэлээһин туһунан хардарыта туһалаах сөбүлэҥи түһэрсэр. Хампаанньалар оҥорон таһаарыы уонна олох-дьаһах ис тутулун үбүлээһин тосхолунан, үлэ миэстэтин, хамнаһы оннунан хаалларыыга, национальнай уонна регионнааҕы социальнай тосхолу, үтүөнү оҥорууну эбии үбүлээһиҥҥэ эбэһээтэлистибэни сүгэллэр, Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын общиналарын кытта дуогабардаах сыһыан олохтонор.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа сирин-уотун олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайыннарыыга тиһиктээх үлэни, ол иһигэр тыа сиригэр олохсуйарга аналлаах табыгастаах усулуобуйаны тэрийиигэ, тыа сирин олохтоохторо дьарыктаах буолууларын таһымын үрдэтиигэ уонна үп-харчы өттүнэн бигэ туруктаах буолууларын хааччыйыыга туһуланар дьаһаллары ыытар.

Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин уонна социальнай эйгэтин сайдыытыгар Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин көҕүлээбит дойду 11 национальнай бырайыагын иһигэр киирэннэр, олоххо киллэриллэр 44 регионнааҕы бырайыактар улахан кыаҕы биэрэллэр. Национальнай бырайыактар спордунан дьарыктанарга табыгастаах усулуобуйаны, биисинэскэ саҥа кыаҕы тэрийииттэн саҕалаан, үтүө хаачыстыбылаах үөрэҕи уонна медицинскэй көмөнү ылыыга, экологияны харыстааһыҥҥа тиийэ бэрт элбэх соругу быһаараллар. Сыл ахсын бу бырайыактары үбүлээһин улаатар, өрөспүүбүлүкэҕэ 3 сылга нацбырайыактары олоххо киллэриигэ 94 млрд тахса солкуобай көрүллүбүтэ.

Экэниэмикэ сүрүн салаата бигэ туруктаах буолуута өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн дохуота бигэтик эбиллэрин хааччыйар: 2021 сылга бу сыыппара 320 млрд тахса солкуобайга тэҥнэстэ. Ол судаарыстыбаннай бүддьүөт социальнай хайысхаланарыгар кыаҕы биэрэр: бүддьүөт социальнай ороскуотун өлүүтэ 56 % тэҥнэһэр. 2022 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан өрөспүүбүлүкэ хас биир олохтооҕор өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үөрэҕи, култуураны, доруобуйа харыстабылын, социальнай бэлиитикэни уонна спорду үбүлээһиҥҥэ 190 тыһыынчаттан тахса солкуобай көрүллүбүтэ, бу көрдөрүү Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр биир бастыҥ буолара саарбахтаммат.

Саха сирэ экэниэмикэ өттүнэн тутулуга суох буолуутуттан ыла олоххо-дьаһахха сыһыаннаах ис тутул күүскэ сайынна. Аҥардас кэлиҥҥи биэс сыл иһигэр 249 социальнай эбийиэк тутуллан үлэҕэ киирдэ, ол иһигэр 44 оскуола уонна 2 идэлээх уонна эбии үөрэх эбийиэгэ, 7 социальнай хааччыйыы учреждениетын дьиэтэ, 90 оҕо уһуйаана, 35 култуура, 46 медицина уонна 25 спорт эбийиэктэрэ.

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин дохуота улаатар: дьиҥнээх илиигэ ылар хамнас 2010 сылы кытта тэҥнээтэххэ 1,5 төгүл үрдээтэ, харчынан дохуот – 14,2 %, биэнсийэ кээмэйэ – 25,5 %. Өссө биир биһирэбиллээх көстүү – киһи үйэтэ 2000 сыллаахха бэлиэтэммит 63,7 саастан 71-гэ дылы уһаата, бу Уһук Илин регионнарын ортолоругар бастыҥ көрдөрүү буолар.

Саха сирин инники сайдыыта 2050 сылга диэри туһаайыллар сыалы-соругу быһааран туран 2032 сылга диэри кэмҥэ бэйэтин олоҕун-дьаһаҕын уонна экэниэмикэтин сайыннарыы Стратегиятын олоххо киллэрииттэн тутулуктаах. Онуоха тус сыаллаах соруктар манныктар: нэһилиэнньэ дьиҥнээх дохуотун бигэтик үрдэтии, барыс былдьаһан куотуһар кыахтаах экэниэмикэ тирэх салааларын уонна дойду таһыгар тахсыыга ананар сырье буолбат салаалары сайыннарыы.

Аан дойдуга быһыы-майгы тыҥаан турар, онно эбии арҕааҥҥы дойдулар холооно суох сааҥсыйанан саанар кэмнэригэр Арассыыйа «Илин диэки хайыһыы» бэлиитикэтин ыытан, урутаан иһэр экэниэмикэ уонна аан дойдутааҕы бииргэ үлэлээһин киинэ буолан эрэр Азия-Тихэй океан регионугар эргиэн-экэниэмикэ ситимин тиһиктээхтик бөҕөргөтөр. ХХI үйэҕэ дойду экэниэмикэтэ сайдарыгар Уһук Илин уонна Сибиир сүрүн тирэх буоллулар.

Саха сирэ Уһук Илиҥҥи уокурук сорҕото буоларын быһыытынан Илиҥҥи Азия дойдуларын кытта атыы-эргиэн өттүнэн үчүгэй сыһыаннаах: Саха сирэ Кытайга ньиэби уонна гааһы, Японияҕа, Кытайга уонна Соҕуруу Кореяҕа таас чоҕу, Индияҕа алмааһы атыылыыр. Өҥнөөх металлар, сурьма уонна тас ырыынакка тахсар табаардар Азия дойдуларыгар хамаҕатык атыыланаллар. Аан дойду ырыынагар ордук сыаналааҕынан биллэр кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс уонна сиртэн хостонор сэдэх металлар дойду хааһынатын эмиэ хаҥаталлар. Бу барыта биһиги ыарахан кэми этэҥҥэ, улахан охсуута суох аһарарбытыгар күүс-көмө буолуоҕа.

Ол курдук, Саха сирэ хаалынньаҥ кытыы сиртэн саҕалаан модун Арассыыйа тэтимнээхтик сайдан иһэр регионугар кубулуйда. 100 сыл анараа өттүгэр Максим Аммосов, Былатыан Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков уонна кинилэр үөлээннээхтэрэ ыраламмыттарын курдук, Саха сирэ олох-дьаһах уонна экэниэмикэ, итиэннэ култуура өттүнэн Арассыыйа састаабыгар биир сайдыылаах регион дэтэр буолла. 1925–1930 сыллардааҕы ССРС наукаларын академията ыыппыт кэлим экспедициятын түмүгүнэн уонунан сыллары урутаан биһиги өрөспүүбүлүкэбит сайдар кэскилэ торумнаммыта. Кэлиҥҥи 30 сылга тирэх салаалары сайыннарыы өрөспүүбүлүкэни төрүттээбит дьоммут Саха сирин олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайыннарыыга былааннарын утумнаахтык салгыыр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэйэтин сайдыытыгар уонна Ийэ дойдубут – Улуу Арассыыйа сайдыытыгар уонна чэчирээһинигэр сүҥкэн кылааты киллэриигэ улахан ис кыахтаах Арассыыйа Бэдэрээссийэтин тэҥ бырааптаах субъегын быһыытынан көрсөр.

А.И. Еремеев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ