Алексей Еремеев о развитии культуры, образования, науки в ЯАССР.

Продолжаем публикацию цикла статей Председателя Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) Алексея Еремеева о становлении и развитии Якутской автономной республики.

Двадцать седьмого апреля 2022 года мы отметим 100-летие образования Якутской АССР. В преддверии исторической даты представляем вниманию общественности цикл из четырех статей, посвященных пройденному столетнему пути: от становления Советской власти в Якутии до современности. В эти, несомненно, волнующие дни считаем своим долгом отдать дань уважения многим поколениям соотечественников, внесшим свой вклад в развитие нашей любимой республики. Сегодня вашему вниманию представлена вторая статья. Первая статья о создании и становлении ЯАССР (1922-1928 гг.) вышла 1 апреля 2022 г. Вторая статья о развитии ЯАССР в 1928-1990 годах вышла 9 апреля 2022 г. Завершающая статья будет опубликована 21 апреля.

Сегодня мы представляем третью статью Председателя Государственного Собрания (Ил Тумэн) РС(Я) Алексея Еремеева о развитии культуры, образования, науки в ЯАССР.

***

В 1917 году национально-культурное строительство в Якутии, как и по всей стране, началось с перестройки и развития системы народного образования, ликвидации безграмотности, развертывания культурно-просветительной работы. Большое внимание уделялось развитию национальной школы, проведению политики коренизации, которая заключалась в восстановлении в правах языка и культуры якутов; максимальном приближении власти к населению края и воспитании национальных кадров; приспособлении советского аппарата управления к быту коренного населения. М.К. Аммосов квалифицировал коренизацию и развитие национальных культур других народов Якутии как политику национального равноправия, возможного при Советской власти. Эта политика способствовала успешной ликвидации элементарной неграмотности среди населения, дальнейшему обучению коренного населения в средних специальных, высших учебных заведениях и, следовательно, подготовке национальных кадров.

Первые годы развернутого коммунистического строительства отмечены крупными достижениями якутской культуры во всех направлениях ее развития.

Развитие народного образования в ЯАССР

Дореволюционная Якутия являлась регионом почти поголовной безграмотности. В 1917 г. население Якутской области насчитывало свыше 264 тыс. человек. Около 84 % населения проживало в сельской местности. Почти столько же процентов населения области составляли якуты, 9,5 % – русские, 6,5 % – эвенки, эвены, юкагиры, чукчи и другие. По данным 1917 г., в Якутии действовали 173 школы, в которых работали 253 учителя, и 4 средних учебных заведения: реальное училище, женская гимназия, женское епархиальное училище и духовная семинария. Грамотных было лишь 2 %, а среди коренного населения – 0,7 %.

Огромное значение имел Декрет Совета Народных Комиссаров РСФСР от 26 декабря 1919 г. «О ликвидации безграмотности среди населения РСФСР». Началось массовое обучение взрослых грамоте.

Принимались меры по развитию национальной письменности и издательского дела. В 1917 г. на основе международной фонетической транскрипции был составлен якутский алфавит. По инициативе П.А. Ойунского 31 марта 1921 г. была создана Комиссия по подготовке учебной литературы на якутском языке. В 1921 г. вышли в свет составленные С.А. Новгородовым букварь и первая книга для чтения на якутском языке.

В августе 1922 г. вышел указ Совета Народных Комиссаров Якутской АССР о введении в школах республики предмета «якутский язык», который стал обязательным. Кроме того, якутский язык стал языком преподавания в первых группах начальных школ. Об этом с большой радостью писал основоположник якутской литературы А.Е. Кулаковский: «Великая идея коммунизма дала нам возможность развивать своих детей при посредстве материнского языка – это великое, неоценимое счастье для каждого из мелких народов».

С введением всеобщего начального обязательного обучения в Якутии (с 1930 по 1941 год) была проделана огромная работа по расширению сети начальных школ. Был взят курс на глубокое и сознательное усвоение учащимися основ наук, качественное изучение русского и якутского языков и литературы, разработку научных основ методики преподавания якутского языка. В эти годы усовершенствовались алфавит и грамматика. Кроме этого коренные народности Севера Якутии получили свою письменность. Грамотность населения в 1937 г. достигла 85,4 %.

К 1976 г. был завершен переход к всеобщему среднему образованию, что диктовалось требованиями научно-технической революции и стало мощным стимулом для дальнейшего социально-экономического развития страны. В 70-80-е гг. в связи с переходом к всеобщему среднему образованию резко сократилось число начальных и неполных школ и возросло число средних школ.

За время существования ЯАССР республика стала регионом сплошной грамотности. На пике расцвета автономной Якутии в 1987 г. в республике действовало 690 общеобразовательных школ всех видов, где обучались почти 200 тыс. учащихся. В школах республики преподавание велось на русском, якутском, эвенкийском и эвенском языках.

Высшее образование и наука в ЯАССР

Важной вехой в общественно-политической и культурной жизни народов Якутии стало открытие 8 октября 1934 г. Якутского государственного педагогического института (ЯГПИ), положившее начало развитию высшего образования в Якутии. Открытие педагогического института было вызвано острой потребностью в педагогических кадрах высшей квалификации для реализации задач обязательного общего начального и среднего образования населения.

Также благодаря знаменитой экспедиции Академии наук СССР по комплексному исследованию производительных сил Якутской АССР, проведенной в 1925–1930 гг., произошло открытие ряда научных учреждений в Якутии, что вело параллельно к росту образовательных, культурных, просветительских организаций.

В 1930 г. М.К. Аммосов говорил: «Проблема темпов выдвигает чрезвычайно острый вопрос о научно-идеологических кадрах в национальных республиках – вопрос о преподавателях, учителях, о научных, журналистских силах и т.д. Национальные республики чрезвычайно бедны такими командными научно-идеологическими кадрами».

Пединститут стал центром подготовки специалистов с высшим образованием из местной молодежи, центром притяжения научных и творческих сил республики. Среди выпускников пединститута – народный учитель СССР М.А. Алексеев, заслуженные учителя школы РСФСР Д.Г. Новопашин, М.И. Кершенгольц, М.И. Николаева, заслуженные учителя школы ЯАССР Е.Ю. Келле-Пелле, П.П. Оконешников, П.А. Старостин и многие другие.

Достигли крупных успехов в научной и практической деятельности Г.П. Башарин, первый доктор исторических наук из народа саха, создавший свою школу, из которой вышли многие кандидаты и доктора исторических, филологических, философских наук, литературоведы, писатели, журналисты; действительный член Российской академии наук, доктор физико-математических наук Г.Ф. Крымский; член-корреспондент РАН, доктор биологических наук Н.Г. Соломонов; лауреаты Ленинской премии СССР за цикл работ по исследованию первичного космического излучения сверхвысокой энергии Д.Д. Красильников, H.Н. Ефимов; доктор физико-математических наук, ректор ЯГУ с 1973 по 1986 г. А.И. Кузьмин и целый ряд докторов различных наук.

Выпускниками ЯПИ были видные политические деятели: первый секретарь Якутского обкома КПСС, член ЦК КПСС Г.И. Чиряев; Председатель Президиума Верховного Совета ЯАССР А.Я. Овчинникова; народные поэты, писатели Якутии С.П. Данилов, Софр. П. Данилов, Р.Д. Ермолаев-Багатайский, В.С. Соловьев-Болот Боотур, Л.А. Попов, В.С. Яковлев-Далан; народный артист Якутии А.П. Самсонов и многие другие.

Однако подготовка кадров в Якутском пединституте, а также в других вузах страны в форме целевого приема не обеспечивала растущие потребности Якутии. Поэтому первый секретарь обкома ЯАССР в 1946-1951 гг. И.Е. Винокуров выдвинул идею университетского образования в Якутии и стал продвигать ее в высших инстанциях страны. Отмечая острую нехватку специалистов высшей квалификации в аграрном секторе и здравоохранении, он указывал, что в Якутии в ближайшие годы нужно организовать два дополнительных высших учебных заведения: сельскохозяйственный и медицинский институты. Однако Великая Отечественная война помешала этим планам сбыться.

Якутия обрела свой вуз только в августе 1956 г., когда на базе пединститута был открыт Якутский государственный университет. В становлении и развитии Якутского госуниверситета следует отметить роль профессора А.Е. Мординова, первого из народа саха доктора философских наук, признанного в стране теоретика в области теории наций и национальных отношений, талантливого переводчика философских и художественных произведений, журналиста и лектора, первого ректора ЯГУ и организатора высшего образования в республике. А.Е. Мординов писал, что Якутский госуниверситет призван готовить национальные кадры для нужд народного хозяйства республики, для поднятия общего уровня образованности и культуры населения. По его выражению, от букваря до университета народы Севера прошли громадный путь культурного развития.

Следующим шагом в развитии системы высшего образования в Якутии стало открытие в 1986 г. на базе сельскохозяйственного факультета ЯГУ Якутского сельскохозяйственного института (с 1995 г. – Якутская государственная сельскохозяйственная академия, с 2020 г. – Арктический государственный агротехнологический университет).

Наряду с появлением высшей школы в Якутии активно развивалась наука. История якутской науки началась еще в 1935 г., когда основоположником современной якутской литературы П.А. Ойунским был организован Институт языка и культуры малых народов Севера при Совнаркоме ЯАССР, работающий сегодня под названием Института гуманитарных исследований и проблем малочисленных народов Севера.

В целях систематического изучения территории Якутской АССР, истории, языка и культуры населяющих ее народов, а также для объединения и координации научных работ в республике в 1947 г. была создана Якутская научно-исследовательская база Академии наук СССР, преобразованная в 1949 г. в Якутский филиал (ныне – Якутский научный центр) Сибирского отделения АН СССР. В сентябре 1951 г. в составе Якутского филиала был создан Институт биологии, в 1957 г. – Институт геологии, в 1960 г. – Институт мерзлотоведения, в 1962 г. – Институт космофизических исследований и аэрономии и Ботанический сад.

Якутский филиал СО АН СССР превратился в крупный научный центр на северо-востоке страны. Этот научный коллектив республики в 1964–1988 гг. возглавлял академик Герой Социалистического Труда Н.В. Черский. В 1988 г. председателем президиума ЯФ СО АН СССР был избран тогда еще чл.-корр. РАН СССР Г.Ф. Крымский. В составе ЯФ СО АН СССР появились институты: в 1970 г. – физико-технических проблем Севера, который в 1986–2004 гг. возглавлял первый академик Российской академии наук из народа саха доктор технических наук В.П. Ларионов; в 1980 г. – горного дела Севера и др.

Научными подразделениями Якутского филиала за это время проведено множество исследований, результаты которых явились существенным вкладом в советскую науку и оказали большое влияние на развитие производительных сил как Якутии, так и страны в целом.

Развитие художественной культуры Якутии

В период ЯАССР были выдвинуты большие задачи в развитии художественной культуры народа. Литература и искусство были призваны играть важную роль в идейно-эстетическом воспитании человека. Были созданы театры, библиотеки, клубы, научные и культурно-просветительские учреждения.

В республике плодотворно действовали творческие союзы писателей, художников, журналистов, композиторов Якутской АССР. Возник целый пласт национальной художественной интеллигенции: писателей, художников, музыкантов, деятелей театра и кино. До этого национальная художественная интеллигенция была представлена отдельными личностями: А.Е. Кулаковским, А.И. Софроновым, Н.Д. Неустроевым и В.В. Никифоровым, – ставшими основоположниками якутской художественной литературы, возникшей в начале XX века под влиянием демократического движения в России и русской литературы, и внесшими огромный вклад в просвещение своего народа.

Появились имена новых якутских литераторов: П.А. Слепцова-Ойунского, В.М. Новикова – Кюннюк Урастырова, С.Р. Кулачикова-Элляя, С.С. Яковлева – Эрилик Эристина, Н.Е. Мординова – Амма Аччыгыйа, Д.К. Сивцева – Суорун Омоллона и многих других.

Якутское национальное искусство: музыка, театр, живопись – заняли заметное место в российском, советском искусстве. Появились первые профессиональные художники: И.В. Попов, М.М. Носов – выходцы из среды русского духовенства, коренные якутяне, П.П. Романов – первый художник из народа саха, основатель Якутского художественного училища. Их творчество явилось достижением в освоении традиций русского искусства на якутской земле.

Важнейшим событием художественной жизни стало создание 24 января 1941 г. Союза советских художников Якутии. Появилось несколько поколений ярких мастеров изобразительного искусства, среди них Г.М. Туралысов, С.А. Александров, Л.А. Ким, А.П. Мунхалов, В.С. Карамзин, В.С. Парников и другие, составившие ядро якутского изобразительного искусства. Ведущим мастером, чье творчество широко и масштабно представляет искусство Якутии, является А.Н. Осипов, народный художник СССР.

Появилась целая плеяда скульпторов, чьи композиции ныне украшают площади и скверы городов и районных центров. Первым профессиональным скульптором из народа саха был С.А. Егоров, в 1960-е гг. начали творческую деятельность выдающиеся скульпторы К.Н. Пшенников и П.А. Захаров.

За период ЯАССР появились и своими постановками и спектаклями радовали жителей республики 5 государственных и 20 народных театров. Среди деятелей якутского театра широкую известность по всей стране получили народные артисты СССР В.В. Местников, Д.Ф. Ходулов, народные артисты РСФСР и РФ С.А. Григорьев, Т.П. Местников, П.М. Решетников, заслуженный деятель искусств РФ А.С. Борисов.

Ведущую роль в становлении якутской профессиональной музыки сыграл композитор М.Н. Жирков – создатель первых якутских национальных опер «Нюргун Боотур» и «Сыгый Кырынаастыыр» и балетов «Полевой цветок», «Алый платочек», написанных в 1947–1949 гг.

Большой вклад в развитие якутской музыкальной культуры внесли композиторы, приехавшие в республику в 1950–1960 гг.: Г.А. Григорян, Г.Н. Комраков, Н.С. Берестов, В.Г. Кац. В 1970-е гг. появляются композиторы-якуты: З.К. Степанов, В.В. Ксенофонтов, А.Н. Созонов, первая якутская женщина-композитор П.Н. Иванова, первый эвенский композитор П.М. Старостин.

В 1979 г. организованы Союз композиторов Якутии, филармония, в 1980 г. – Государственный ансамбль танца (с 1992 г. – Национальный театр танца Республики Саха (Якутия) им. С.А. Зверева – Кыыл Уола).

Гордость и славу оперного искусства Якутии составляют народный артист СССР А.Е. Ильина-Дмитриева, заслуженные артисты РСФСР Е.А. Захарова, Н.С. Шепелева, М.М. Лобанова и другие.

Благодаря появлению своих кадров балетмейстеров стали появляться разные театральные жанры и стили, в т.ч. основанные на национальном фольклоре. Признание и любовь зрителей получили известные солисты якутского балета заслуженные артисты РСФСР Е.А. Степанова, Н.С. Посельская, К.А. Иванова и А.П. Ултургашев, Н.И. Христофорова.

Развитие художественной культуры в ЯАССР достигалось усилиями не только профессиональных деятелей, но и благодаря самодеятельности широких масс. В 1983 г. действовало 23 народных театра, свыше 160 детских музыкальных школ.

Не оставались без внимания и народные сказители. Олонхосуты и тойуксуты С.А. Зверев – Кыыл Уола, Д.М. Говоров, Н.А. Абрамов-Кынат, П.П. Ядрихинский, Н.И. Степанов, Е.Е. Иванова, М.Т. Шараборин-Кумаров, Е.Г. Охлопков были приняты в члены Союза писателей СССР.

Были крупные успехи в печатном деле. В 1985 году в Якутии издавалось 53 республиканских, районных, ведомственных газеты. Их разовый тираж в пересчете на численность населения обеспечивал газетой каждого третьего жителя. В фондах 608 массовых библиотек хранилось в среднем по 7 книг на каждого человека.

Нужно отметить, что советский период истории страны отличался одной особенностью, глубоко повлиявшей прежде всего на национальные регионы, – главными носителями и творцами культурного наследия стали простые рабочие и крестьяне. Именно период ЯАССР широко открыл двери в науку, литературу, искусство, в институты и университеты детям якутских крестьян, бедноты, всех разночинцев, создав поистине народную интеллигенцию, писателей, музыкантов, художников, ученых. Именно в этот период якутский народ в широком смысле слова впервые в своей истории стал в полной мере пользоваться плодами не только родной, но и великой русской, а затем и мировой культуры. Это тем более верно, если вспомнить, что до этого в Российской империи подобных возможностей у широких масс якутов не было и быть не могло. В этом величие и заслуга периода Якутской Автономной Советской Социалистической Республики.

В следующей, заключительной, статье мы рассмотрим современную историю государственности Республики Саха (Якутия).

А.И. Еремеев, Председатель Государственного Собрания

(Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия)

***

Саха АССР култуура, үөрэх, наука сайдыыта

1917 сыллаахха Саха сиригэр, дойду бүттүүнүгэр курдук, национальнай-култуурунай тутул норуот үөрэҕин тиһигин саҥалыы тутууттан уонна сайыннарыыттан, үөрэҕэ суох буолууну утары охсуһууттан, култуурунай-сырдатар үлэни күүскэ ыытыыттан саҕаламмыта. Национальнай оскуоланы сайыннарарга, саха омук тылын уонна култууратын быраабын чөлүгэр түһэрэргэ анаан олохтоох дьону үлэҕэ ылыы бэлиитикэтин ыытарга, салайыы сэбиэскэй аппараатын төрүт олохтоох дьон күннээҕи олоҕор-дьаһаҕар дьүөрэлии тутарга улахан болҕомто ууруллубута. М.К. Аммосов олохтоох дьону үлэҕэ ылыыны уонна Саха сирин атын олохтоох омуктарын төрүт култуураларын сайыннарыыны Сэбиэскэй былаас кэмигэр омуктар тэҥ бырааптаах буолууларын бэлиитикэтин курдук сыаналыыр этэ. Ити бэлиитикэ нэһилиэнньэ үөрэҕэ суох буолуутун утары үлэни ыытар, төрүт олохтоох омуктары орто анал, үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр салгыы үөрэттэрэр, олохтоох каадырдары бэлэмниир кыаҕы биэрэрэ.

Коммунистическай тутул бастакы сылларыгар саха култуурата бары хайысханан тэтимнээхтик сайдыбыта.

Саха АССР норуот үөрэҕин сайыннарыы

Саха сиригэр өрөбөлүүссүйэ иннинэ нэһилиэнньэ барыта кэриэтэ үөрэҕэ суох этэ. 1917 с. Саха сирин уобалаһыгар 264 тыһ. тахса киһи олороро. Нэһилиэнньэ 84% кэриҥэ тыа сиригэр олороро. Эмиэ оччо кэриэтэ саха этэ, 9,5% нуучча, 6,5% эбэҥки, эбээн, дьүкээгир, чукча уонна да атын омук олороро. 1917 с. дааннайынан, Саха сиригэр 173 оскуола баара, онно 253 учуутал үлэлиирэ уонна түөрт үөрэх тэрилтэтэ: реальнай училище, дьахтар гимназията, дьахтар епархиальнай училищета уонна духуобунай семинария баара. Ааҕар-суоттуур дьон 2% эрэ этэ, оттон олохтоох нэһилиэнньэттэн 0,7% эрэ ааҕара-суоттуура.

1919 с. ахсынньы 26 к. ылыныллыбыт РСФСР Норуодунай хамыһаардарын сэбиэтин «РСФСР олохтоохторун ортотугар үөрэҕэ суох буолууну утары охсуһар туһунан» Декрет улахан суолталаах буолбута. Улахан дьону ааҕарга үөрэтэр үлэ күүскэ ыытыллыбыта.

Төрүт суругу-бичиги уонна бэчээт дьыалатын сайыннарар дьаһал ылыныллыбыта. 1917 с. аан дойдутааҕы дорҕоон транскрипциятыгар олоҕуран саха алпаабыта оҥоһуллубута. П.А. Ойуунускай көҕүлээһининэн 1921 с. кулун тутар 31 к. саха тылынан үөрэх кинигэтин бэлэмниир хамыыһыйа тэриллибитэ. 1921 с. С.А. Новгородов таҥан оҥорбут букубаара уонна саха тылынан бастакы ааҕар кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта.

1922 с. атырдьах ыйыгар Саха АССР Норуодунай хамыһаардарын сэбиэтин үөрэтиллэрэ булгуччулаах «саха тыла» предмети өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар киллэрэригэр туһунан ыйааҕа тахсыбыта. Ону таһынан саха тыла алын сүһүөх оскуола бастакы бөлөҕөр үөрэтэр тылынан буолбута. Ол туһунан саха литературатын төрүттээччи А.Е. Кулаковскай улаханнык үөрэн туран маннык диэн суруйбута: «Коммунизм улуу идеята ханнык да кыра-хара норуокка тугунан да кэмнэммэт улахан дьолу тосхойдо – ийэ тылбытынан оҕолорбутун сайыннарар кыаҕы биэрдэ».

Саха сиригэр алын сүһүөххэ булгуччулаах үөрэнии киирбитигэр (1930 сылтан 1941 сылга диэри) алын оскуола ситимин сайыннарарга сүҥкэн үлэ ыытыллыбыта. Үөрэнээччилэр наука төрүтүн дириҥник өйдүүллэригэр, нуучча уонна саха тылын уонна литературатын хаачыстыбалаахтык үөрэтэллэригэр бары күүс түмүллүбүтэ, саха тылын үөрэтии методикатын научнай төрүтүн оҥорор үлэ ыытыллыбыта. Ити сылларга алпаабыт уонна грамматика тупсарыллыбыта. Ону таһынан Саха сирин Хоту төрүт олохтоох омуктара бэйэлэрэ суруктаах-бичиктээх буолбуттара. 1937 с. нэһилиэнньэ ааҕар дьоно 85,4% тиийбитэ.

1976 с. бүттүүн орто үөрэхтээһиҥҥэ көһүү түмүктэммитэ, ол научнай-техническэй өрөбөлүүссүйэ ирдэбилинэн ыытыллыбыта уонна дойду социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар модун тирэҕинэн буолбута. 70-80 сс. бүттүүн уопсай орто үөрэхтээһиҥҥэ көһүүнэн сибээстээн алын уонна ситэтэ суох орто оскуола ахсаана эмискэ аҕыйаабыта, ол оннугар орто оскуола ахсаана биллэрдик эбиллибитэ.

Саха АССР үлэлээбит сылларыгар өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо бүттүүнэ ааҕар-суоттуур буолбута. Саха сирин аптаныамыйата силигилээн турар кэмигэр, 1987 с. өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 690 бары көрүҥнээх уопсай үөрэх оскуолата баара, манна 200 тыһ. кэриҥэ үөрэнээччи үөрэнэрэ. Өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар үөрэтии нуучча, саха, эбэҥки, эбээн тылынан ыытыллара.

Саха АССР үрдүк үөрэх уонна наука

Саха сирин уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уонна култуурунай олоҕор-дьаһаҕар биир сүрүн миэстэни 1934 с. алтынньы 8 к. арыллыбыт уонна Саха сиригэр үрдүк үөрэх сайдарыгар олук уурбут Саха судаарыстыбаннай педагогическай института ылар. Педагогическай институт нэһилиэнньэни уопсай алын уонна орто үөрэҕинэн хааччыйарга үрдүк квалификациялаах педагогическай каадырдарга күүскэ наадыйыы түмүгэр арыллыбыта.

Итиэннэ 1925-1930 сс. СССР Наукатын академията Саха АССР оҥорон таһаарар күүһүн кэлим чинчийиигэ ыыппыт аатырбыт экспедициятын түмүгэр Саха сиригэр кэккэ научнай тэрилтэлэр арыллыбыттара, олор үөрэх, култуура, сырдатар тэрилтэлэр тэҥҥэ сайдалларыгар тирэх буолбуттара.

1930 с. М.К. Аммосов этэн турардаах: «Түргэн тэтиминэн сайдыахпытын научнай-идеологическай каадыр туһунан турар сытыы боппуруос – преподаватель, учуутал, научнай үлэһит, суруналыыс уо.д.а. тиийбэтэ атахтыыр. Национальнай өрөспүүбүлүкэ итинник хамаанданан үлэлиир научнай-идеологическай каадыр өттүнэн быстар мөлтөх».

Пединститут олохтоох ыччаттартан үрдүк үөрэхтээх исписэлиистэри бэлэмнээн таһаарар, өрөспүүбүлүкэ научнай уонна айар-тутар күүһүн түмэ тардар киин буолбута. ССРС норуодунай учуутала М.А. Алексеев, РСФСР оскуолатын үтүөлээх учууталлара Д.Г. Новопашин, М.И. Кершенгольц, М.И. Николаева, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учууталлара Е.Ю. Келле-Пелле, П.П. Оконешников, П.А. Старостин уонна да атын үгүс биллиилээх дьон онно үөрэнэн, кынаттанан тахсыбыттара.

Историческай, филологическай, философскай наукалар хандьыдааттара уонна дуоктардара, литератураны чинчийээччилэр, суруйааччылар, суруналыыстар үөрэммит оскуолаларын төрүттээбит, сахаттан бастакы историческай наука дуоктара Г.П. Башарин, Арассыыйа наукаларын академиятын дьиҥнээх чилиэнэ, физико-математическай наука дуоктара Г.Ф. Крымскай, РНА чилиэн-кэрэспэдьиэнэ, биологическай наука дуоктара Н.Г. Соломонов, куйаарга үөскүүр үрдүк күүрүүлээх энергия сардаҥатын үөрэтиигэ кэккэ үлэлэри оҥорон ССРС Ленинскэй бириэмийэтин лауреаттара буолбут Д.Д. Красильников, Н.Н. Ефимов, физико-математическай наука дуоктара, 1973–1986 сыллардаахха Саха судаарыстыбаннай университетын (СГУ) риэктэринэн үлэлээбит А.И. Кузьмин уонна да араас наукалар үгүс дуоктардара научнай уонна практическай үлэлэргэ үрдүк ситиһиилэммиттэрэ.

Сэбиэскэй сойуус хоммуньуус баартыйатын Саха сирин уобаластааҕы кэмитиэтин (Якутский обком КПСС) бастакы сэкирэтээрэ, Сэбиэскэй сойуус хоммуньуус баартыйатын Киин кэмитиэтин чилиэнэ Г.И. Чиряев, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлэ А.Я. Овчинникова, Саха сирин норуодунай бэйиэттэрэ, суруйааччылара С.П. Данилов, Софр. П. Данилов, Р.Д. Ермолаев-Баҕатаайыскай, В.С. Соловьев – Болот Боотур, Л.А. Попов, В.С. Яковлев – Далан, Саха сирин норуодунай артыыһа А.П. Самсонов уонна да атын биллиилээх дьон, бэлитиичэскэй диэйэтэллэр эмиэ Дьокуускайдааҕы педагогическай институту бүтэрбиттэрэ.

Ол гынан баран, Дьокуускайдааҕы пединститутка, дойду атын да үрдүк үөрэх кыһаларыгар тус сыаллаах үөрэтии көрүҥэ Саха сирин күнтэн-күн үрдүү турар ирдэбилин ситэ хааччыйбат этэ. Ол иһин 1946–1951 сыллардаахха Саха АССР уобаластааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ И.Е. Винокуров Саха сиригэр университет көрүҥнээх үрдүк үөрэх кыһатын тэрийэри көҕүлээн, дойду үрдүкү инстанцияларыгар туруорсан саҕалаабыта. Кини тыа хаһаайыстыбатыгар уонна доруобуйа харыстабылыгар үрдүк квалификациялаах исписэлиис тиийбэтин аахсан туран, чугастааҕы сылларга Саха сиригэр эбии икки үрдүк үөрэх кыһатын: тыа хаһаайыстыбатын уонна медицина институттарын тэрийэр туһунан тыл көтөхпүтэ эрээри, Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланан, ол баҕа санаата туолбатаҕа.

Саха сиригэр үрдүк үөрэх кыһата 1956 сыллаахха атырдьах ыйыгар пединститут базатыгар тирэҕирэн Саха судаарыстыбаннай университета тэриллиэҕиттэн үөскээбитэ. Саха судаарыстыбаннай университетын тэриллиитигэр уонна сайдыытыгар сахаттан бастакы философскай наука дуоктара, омук уонна омуктар сыһыаннаһыыларын эйгэтигэр дойдуга үрдүк биһирэбили ылбыт теоретик, философскай уонна уус-уран айымньы тылбаасчыта, суруналыыс уонна лиэктэр, СГУ бастакы риэктэрэ уонна өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк үөрэҕи төрүттээччи А.Е. Мординов оруолун бэлиэтиэх тустаахпыт. «Саха судаарыстыбаннай университета өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбатыгар, дьон-сэргэ үөрэхтээх буолуутун уонна култууратын таһымын үрдэтэргэ анаан саха омугуттан каадырдары бэлэмниир соруктаах», – диэн кини суруйан турардаах. А.Е. Мординов этэринэн, Хоту дойдуга олохсуйан олорор омуктар букубаартан университетка диэри тиийэллэригэр култуура сайдыытын сүүнэ улахан суолун ааспыттар.

Саха сиригэр үрдүк үөрэх тиһигин сайдыытын өссө биир түһүмэҕинэн 1986 сыллаахха СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын базатыгар Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун (1995 сыллаахтан – Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын судаарыстыбаннай академията, 2020 сыллаахтан – Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет) тэрийии буолбута.

Саха сиригэр үрдүкү оскуола тэриллиитин сэргэ наука тэтимнээхтик сайдан барбыта. Саха наукатын историята саха норуотун билиҥҥи литературатын төрүттээччи П.А. Ойуунускай 1935 сыллаахха Саха АССР норуотун комиссардарын сэбиэтин (Совнарком) иһинэн Хоту дойду кыра норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун тэрийиэҕиттэн саҕаламмыта. Ол институт Гуманитарнай чинчийии уонна Хоту дойду аҕыйах ахсааннаах норуоттарын проблемаларын институтун аатын сүгэн күн бүгүн үлэлии турар.

Саха АССР сирин-уотун, онно олорор омуктар историяларын, тылларын уонна култуураларын тиһиктээхтик үөрэтэр, ону тэҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар научнай үлэлэри түмэр уонна ыйар-кэрдэр инниттэн 1947 сыллаахха ССРС Наукаларын академиятын Саха сиринээҕи научнай-чинчийэр базата тэриллибитэ. 1949 сыллаахха ССРС Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи отделениетын Саха сиринээҕи салаата буолбута (билигин – Саха сиринээҕи наука киинэ). Академия Саха сиринээҕи салаатын иһинэн 1951 сыллаахха балаҕан ыйыгар Биология института, 1957 сыллаахха – Геология института, 1960 сыллаахха – Ирбэт тоҥу чинчийэр институт, 1962 сыллаахха – Космофизика чинчийиилэрин уонна аэрономия института уонна Ботаническай сад тэриллибиттэрэ.

ССРС Наукаларын академиятын сибиирдээҕи отделениетын Саха сиринээҕи салаата дойду хотугулуу-илиҥҥи өттүн биир бөдөҥ научнай киинэ буолбута. Өрөспүүбүлүкэ наукатын оччотооҕу кэлэктиибит 1964–1988 сыллардаахха Социалистическай үлэ дьоруойа, академик Н.В. Черскэй салайбыта. 1988 сыллаахха ССРС НА СО Саха сиринээҕи салаатын президиумун бэрэссэдээтэлинэн, оччолорго ССРС наукаларын академиятын чилиэн-кэрэспэдьиэнэ Г.Ф. Крымскай талыллыбыта. 1970 сыллаахха Академия Саха сиринээҕи салаатын иһинэн Хоту дойду физико-техническэй проблемаларын института арыллыбыта, ол институту 1986–2004 сыллардаахха Россия наукаларын академиятын сахаттан бастакы академига, техническэй наука дуоктара В.П. Ларионов салайбыта, оттон 1980 сыллаахха Хоту дойду хайа дьыалатын института уонна да атыттар тэриллибиттэрэ.

Онтон ыла Академия Саха сиринээҕи салаатын научнай тэрилтэлэрин үгүс чинчийиилэрэ сэбиэскэй наукаҕа улахан суолталаах кылааты киллэрбиттэрэ уонна Саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн дойду үрдүнэн үлэ күүһүн сайыннарарга улахан сабыдыалы оҥорбуттара.

Саха сирин уус-уран култууратын сайдыыта

Саха АССР кэмигэр норуот уус-уран култууратын сайыннарыыга улахан болҕомто ууруллубута. Литература уонна искусство көмөтүнэн киһи тулалыыр эйгэҕэ кэрэни, сырдыгы көрөр, айар-тутар дьоҕурун күүһүрдэр сорук турбута. Онон сиэттэрэн тыйаатырдар, бибилэтиэкэлэр, кулууптар, науканы уонна култуураны сырдатар учреждениелар баар буолбуттара.

Өрөспүүбүлүкэҕэ Саха АССР суруйааччыларын, худуоһунньуктарын, суруналыыстарын, хампаһыытардарын айар сойуустара көдьүүстээхтик үлэлээн барбыттара. Национальнай уус-уран интеллигенция араҥата баар буолбута: суруйааччылар, худуоһунньуктар, ырыа айааччылар, тыйаатыр уонна киинэ диэйэтэллэрэ. Ол иннинэ национальнай уус-уран интеллигенция бэрэстэбиитэллэринэн, Арассыыйаҕа демократическай хамсааһын уонна нуучча литературатын сабыдыалынан ХХ үйэ саҥатыгар саха уус-уран литературатын төрүттээбит уонна норуоттарын үөрэҕириитигэр бэйэлэрин сүҥкэн кылааттарын киллэрбит, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев уонна В.В. Никифоров буолбуттара.

Ити кэмҥэ саҥа саха литератордара баар буолбуттара: П.А. Слепцов – Ойуунускай, В.М. Новиков – Күннүк Уурастыырап, С.Р. Кулачиков – Эллэй, С.С. Яковлев – Эрилик Эристиин, Н.Е. Мординов – Амма Аччыгыйа, Д.К. Сивцев – Суорун Омоллоон уонна да атыттар.

Саха национальнай ускуустубата: муусука, тыйаатыр, живопись – россиятааҕы уонна сэбиэскэй ускуустуба туонатыгар биллэн-көстөн барбыта. Бастакы идэтийбит худуоһунньуктар баар буолбуттара: нуучча духовенствотыттан төрүттээх, төрүт олохтоох И.В. Попов, М.М. Носов, саха норуотун бастакы худуоһунньуга, Дьокуускайдааҕы художественнай училищены төрүттээбит П.П. Романов. Бу дьон айар үлэлэрэ Саха сиригэр нуучча ускуустубатын үгэстэрин баһылааһыҥҥа олугу уурбута.

Бу эйгэҕэ биир биллэр-көстөр бэлиэ түгэнинэн 1941 с. тохсунньу 24 күнүгэр Саха сирин сэбиэскэй худуоһунньуктарын сойууһун тэрийии буолбута. Ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба чаҕылхай маастардарын саҥа көлүөнэтэ үүнэн тахсыбыта, олор истэригэр саха ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубатын ядрота буолбут Г.М. Туралысов, С.А. Александров, Л.А. Ким, А.П. Мунхалов, В.С. Карамзин, В.С. Парников уонна да атыттар бааллара. Бэйэтин айар үлэтинэн Саха сирин ускуустубатын киэҥ хабааннаахтык билиһиннэрбит бастыҥ маастарынан, ССРС норуодунай худуоһунньуга А.Н. Осипов буолар.

Ити кэмҥэ бу билигин куораттарбыт уонна оройуоннарбыт кииннэрин болуоссаттарын уонна сквердэрин киэргэтэр айар үлэлэрдээх скульптордар плеядалара үөскээбитэ. Саха норуотуттан бастакы идэтийбит скульпторынан С.А. Егоровы ааттыыбыт. Оттон 1960-с сылларга уһулуччулаах скульптордар К.Н. Пшенников уонна П.А. Захаров бэйэлэрин айар үлэлэрин саҕалаабыттара.

Саха АССР кэмигэр 5 судаарыстыбаннай уонна 20 норуот тыйаатырдара баар буолбуттара. Бу тыйаатырдар сонун туруорууларынан уонна испэктээхтэринэн өрөспүүбүлүкэ дьонун сэргэхсиппиттэрэ. Тыйаатыр диэйэтэллэрин ортолоруттан дойду үрдүнэн киэҥ биһирэбили уонна билиниини ылбыт дьонунан ССРС норуодунай артыыстара В.В. Местников, Д.Ф. Ходулов, РСФСР уонна РФ норуодунай артыыстара С.А. Григорьев, Т.П. Местников, П.М. Решетников, РФ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ А.С. Борисов буолаллар.

Оттон сахалыы идэтийбит муусука атаҕар туруутугар сахалартан бастакы композитор М.Н. Жирков сүрүн оруолу ылбыта. Кини 1947–1949 сылларга «Ньургун Боотур» уонна «Сыгый Кырынаастыыр» бастакы сахалыы опералары, «Полевой цветок» уонна «Алый платочек» балеттары суруйан хаалларбыта.

Итиэннэ сахалыы муусука култуурата сайдыытыгар, 1950–1960 сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ кэлбит хампаһыытардар Г.А. Григорян, Г.Н. Комраков, Н.С. Берестов, В.Г. Кац бэйэлэрин улахан кылааттарын киллэрбиттэрэ. 1970-с сыллартан саҕалаан саха хампаһыытардара З.К. Степанов, В.В. Ксенофонтов, А.Н. Созонов, саха бастакы дьахтар-хампаһыытара П.Н. Иванова, эбээн бастакы хампаһыытара П.М. Старостин биллэн-көстөн барбыттара.

1979 сыллаахха Саха сирин хампаһыытардарын сойууһа, филармония, 1980 с. – Үҥкүү судаарыстыбаннай ансаамбыла (1992 сылтан – С.А. Зверев – Кыыл Уола аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин үҥкүү национальнай тыйаатыра) тэриллэллэр.

Саха оператын киэҥник аатырдыбыт дьонунан ССРС норуодунай артыыһа А.Е. Ильина-Дмитриева, РСФСР үтүөлээх артыыстара Е.А. Захарова, Н.С. Шепелева, М.М. Лобанова уонна да атыттар буолаллар.

Балетмейстер идэлээх бэйэбит каадырдарбыт баар буолбуттарын кэннэ тыйаатыр араас жанра уонна истиилэ үөскээбитэ, ол иһигэр национальнай фольклорга олоҕурбут жанрдар уонна истииллэр. Саха балетын солистара, РСФСР үтүөлээх артыыстара Е.А. Степанова, Н.С. Посельская, К.А. Иванова уонна А.П. Ултургашев, Н.И. Христофорова көрөөччү үрдүк биһирэбилин уонна тапталын ылбыттара.

Саха АССР уус-уран култуура сайдыытыгар идэтийбит диэйэтэллэр эрэ буолбакка, киэҥ араҥа эмиэ улахан кыттыыны ылбыта. Ол курдук, 1983 сыллаахха 23 норуот тыйаатыра, 160-тан тахса оҕо музыкальнай оскуолата үлэлиир этэ.

Норуот уус-уран тылынан этээччилэр туора туран хаалбатахтара. Олоҥхоһуттар уонна тойуксуттар С.А. Зверев – Кыыл Уола, Д.М. Говоров, Н.А. Абрамов – Кынат, П.П. Ядрихинскай, Н.И. Степанов, Е.Е. Иванова, М.Т. Шараборин-Кумаров, Е.Г. Охлопков ССРС суруйааччыларын сойууһугар чилиэнинэн киирбиттэрэ.

Бэчээт эйгэтигэр улахан ситиһии оҥоһуллубута. 1985 сыллаахха Саха сирин үрдүнэн 53 өрөспүүбүлүкэтээҕи, оройуоннааҕы, биэдэмистибэ иһинээҕи хаһыат бэчээттэнэн тахсар этэ. Хаһыат биир төгүллээх тираһа, нэһилиэнньэ ахсаанынан ааҕан таһаардахха, хас биир үһүс олохтооххо тиксэрэ. 608 библиотека пуондатыгар харалла сытар кинигэлэртэн хас биир Саха сирин олохтооҕор ортотунан 7 кинигэ тиксэр этэ.

Национальнай регионнарга күүскэ дьайбыт дойду сэбиэскэй кэминээҕи историятын биир сүрүн уратытынан култуура үйэлээх баайын илдьэ сылдьааччыларынан уонна айааччыларынан көннөрү туруу үлэһит уонна бааһынай дьон буолбуттара буолар. Саха АССР кэмигэр наукаҕа, литератураҕа, ускуустубаҕа киэҥ аан аһыллыбыта, бааһынай, дьадаҥы, чыыныттан-хааныттан тутулуга суох дьон оҕолоро институкка, университекка үөрэнэр кыахтаммыттара, онон чахчы норуот интеллигенцията, суруйааччылар, мусукааннар, худуоһунньуктар, учуонайдар баар буолбуттара. Чуолаан эттэххэ, чопчу бу кэмҥэ саха норуота бэйэтин историятыгар төрөөбүт култууратын таһынан, улуу нуучча норуотун, итиэннэ тас дойду култууратын толору туһанар, баһылыыр кыахтаммыта. Бу иннинэ Россия империятын кэмигэр саха дьонун үгүс өттө маннык кыаҕа суоҕун бэлиэтиир тоҕоостоох. Саха аптаныамыйалаах Сэбиэскэй социалистическай өрөспүүбүлүкэ аҕалбыт үтүөтэ-өҥөтө – сонно!

Кэлэр, түмүктүүр ыстатыйаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын билиҥҥи историятын туһунан сырдатыллыаҕа.

А.И. Еремеев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Тү